O’zbekiston respublikasin oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo uleg’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti mikrobiologiya va biotexnologiya kafedrasi mikrobiologiya va virusologiya fani mavzu

Toksinlar ishlab chiqarish orqali xo’jayin hujayralariga zarar yetkazish

• Toksinlar ma'lum bir mikroorganizmlar tomonidan ishlab chiqariladigan zaharli moddalardir. Ular ko'pincha mikroblarning patogen xususiyatlariga asosiy omil hisoblanadi. Toksinlar qon yoki limfa orqali tashilishi jiddiy, ba'zan esa halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin.
• Ba'zi toksinlar isitma, yurak-qon tomir kasalliklari, diareya va shokni keltirib chiqaradi. Toksinlar, shuningdek, oqsil sintezini ingibirlashi, qon hujayralari va qon tomirlarini shikastlashi va spazmlar keltirib, asab tizimini buzishi mumkin. 220 ga yaqin yoki bakterial toksinlarning deyarli 40 foizi eukaryotik hujayra membranalarini shikastlash orqali kasallikka olib keladi. Toksinlar mikrob hujayrasiga nisbatan joylashuviga koʻra ikkita umumiy turga boʻlinadi: ekzotoksinlar va endotoksinlar.

Patogenlar ishlab chiqaradigan Ekzotoksinlar

• Ekzotoksinlarni nomlash. Ekzotoksinlar bir qancha belgilar asosida nomlanadi. Ulardan biri zararlangan xo’jayin hujayra turiga qarab nomlash. Masalan, neyrotoksinlar asab hujayralariga, kardiotoksinlar yurak hujayralariga, gepatotoksinlar jigar hujayralariga, leykotoksinlar leykotsitlarga, enterotoksinlar oshqozon-ichakning shilliq qavatiga, sitotoksinlar esa turli xil hujayralarga ta'sir qiladi. Ba'zi ekzotoksinlar sabab bo’ladigan kasalliklarga qarab nomlanadi. Masalan, difteriya toksini (difteriya sababi) va qoqshol toksini (qoqshol sababchisi). Boshqa ekzotoksinlar, masalan, botulinum toksini (Clostridium botulinum) va Vibrio enterotoksin (Vibrio cholerae) kabi, ularni ishlab chiqaradigan o'ziga xos bakteriyaga nomiga qarab nomlanadi.

Ekzotoksinlarning ta'sir qilish mexanizmi

• Ekzotoksinlar bakteriya hujayrasida sintez qilinadi va bakteriyal hujayradan tashqariga chiqariladi;
• Bog’lanuvchi qismi xo’jayin hujayraga kelib birikadi;
• Ekzotoksin xo’jayin hujayra ichiga retseptor orqali kiradi;
• A-B ekzotoksini pinositoz paytida plazma membranasining qisilgan qismiga o'ralaladi;
• A va B komponentlar ajraladi, A komponent xo’jayin hujayrasidagi oqsil sintezini bloklaydi.