O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Palen К. K.
T aqdim nom a, 51 -bet.
'Т у р к е с т а н с к и й край. Т. X IX , со стави тел ь князь В. И. М асальски й. С П б, 
1913, стр. 558.
269
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bilan qurish zarurati barchaga ayon»1, - deb yozgan edi knyaz 
Masalskiy.
Temir yo‘l o ik a d a mslashtirish jarayonini tezlatishda katta 
xizmat ko‘rsatdi. Rusiya kapitali bilan birga ras mujiklari, lo‘ttibozlar, 
turli-tuman tovlamaehilar, xonavayron b o ig a n tijorat ahli - «janob 
toshkentliklar» oqimi kuchaydi. Metropoliyadagi xususiy kapital 
endiliqda o ik a tabiiy boyliklarini arzon va qulay yo‘l bilan tashib 
ketish imkoniyatiga ega b o id i. 1895 yilning o ‘zidayoq birgina 
Farg‘onadan Rossiyaga 3 million 399 ming 371 pud paxta, 451 ming 
740 rubllik teri, 192 ming rubllik pilla tashib ketildi. O ik an in g gav- 
hari - Farg‘ona viloyatiga minglab kelgindi mujiklar joylashtirildi. 
CTsha voqealar shohidining yozishicha, 90-yillarda «Tog‘u sahro- 
larda.. kam bag'al qoraqirgizlarning togiardagi mulklarini tortib 
olib va ichkari Rusiyadan bir necha ming rus dehqonlarini ko‘chirib 
keltirib, b o iib berib, oxirda q irgizlam i o‘z mol-mulklariga ham 
ega qilmay, bechoralami Farg'onaning keng to g iarig a tirqiratib 
yubordi. Shahar xalqi zolim hokimlar zulmidan bezor b o iib ko‘- 
chaga chiqolmay qolganlaridek, shuncha keng togiardagi q irg izlar 
ham o ‘zlarining ota-bobolaridan buyon yoqib kelgan qurigan 
oiinlaridan yoqolmay qoldilar, balki tikoni qolmadi. Ot, mol, qo‘y, 
echkilami bemalol boqolmay, bir tarafdan, cho‘b, og‘iz puli deb 
jarim a solib, pullarini olsa, ikkinchi tarafdan, «to‘yog‘ puli» deb 
qo'ylarini hisoblab oldilar. Uchinchi tarafdan, o ‘ris mujiklari, 
«menim ekinimga kirdi» deb mollarini «shtraf» qilib olib qo‘yardi. 
Ariza berilsa, kimga berilar edi? Yana shu zolimlarga berulur edi. 
Bular b o is a hech vaqt kam bag'allam ing arz-dodiga quloq solish- 
mas edilar. Mana shunday qattiqlik kunlarga qolgandan keyin xalq 
orasida zolimlarga qarshi qo‘zg ‘alonchilik ruhi paydo b o iib qoldi»:.
Mustamlakachilarning Farg'onada «doimo g ‘azovot g'oyasi 
k o ia n k a tashlab turadi» degan xavotirlarida jon bor edi, albatta. 
Chunki xuddi shu viloyat yer-suv munosabatlaridagi ziddiyatlar 
g'oyat kuchaygan rayonlardan edi. Alohida jandarm lar korpusi 
generallaridan Batyanovning fikricha, bunday joylardagi idora sof 
mirshab tartibini taqozo qilgan. «Hukumat va xalq davlat tarkibida 
doimo o'zaro mahdud holda yashaydi, - deyilgan edi bir jandarm 
hujjatida. Zotan, xalq doimo hukumatga tahdid solib turadi. Shuning 
uchun ham har qanday xalq harakatida xavf-xatar mujassam. Huku­
mat xalqqa nisbatan doimo urush holatida b o im o g i darkor»3.
! 0 ‘sha asar, 559-bet.
- Fozilbek Otabek o'g'li.
D ukchi eshon voqeasi. Toshkent. 1992, 27-bet.
’ 
Sodiqov H.
K o 'rsa tilg a n dissertasiva, 30-bet.
270
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

General-gubernator o ‘z xatlaridan birida shunday yozgan: «Xon 
hukmronligi ta ’siridan chiqmagan, arziinas bir o ‘g iilik uchun q o ii 
kesilgan, sal jiddiyrog'i o iim bilan jazolangan davmi unutmagan 
erlilar uchun bunday tuzumdan bizning muruvvatli tuzumimizga 
o ‘tish juda tub o'zgarish b o id i» 1.
General-gubemator harbiy vazirga o ik ad ag i ahvolni tanishtirib, 
keyingi yillarda «mehnatsevar erli aholi farovonligining oshgani» 
haqida yozadi Farg‘ona viloyati harbiy gubematori 1889 yilda 
podshohga yuborgan hisobotida bu farovonlik sabablariga to‘xtalib: 
«Viloyatda paxtachilikning va boshqa sohalaming rivoji fabrika, 
zavod sanoati unumdorligi amerika paxta navining keng tarqalgani 
ta ’sirida ro ‘y berib, foyda shu yilning o ‘zida 2.317.900 rubl miqdo- 
rida ifodalandi»2, deb yozgani bejiz emas edi.
XX asr boshlarida paxtachilik Turkiston sanoati va qishloq 
xo‘jaligi yalpi mahsulotining 40 foizini tashkil etgan bo‘lsa, don -
37 foiz. chorvachilik - 15,8 foiz, bog‘dorchilik - 3 foiz, uzumchi- 
lik - 3 foiz, boshqa sohalar esa - 1,2 foizni tashkil qilgan. Paxtachilik 
imperiyaning chct ellarga sarflaydigan 70 million oltin pulini tejashga 
imkon bergani ham to ‘qimachilik, gazlama sanoati gurkirab o ‘sishiga 
turtki berdi. Ammo keng dehqon ommasi tobora qashshoklashib 
ishchilar sinfi safini toidirdi. «Qishloq proletariatining iqtisodiy 
ahvoli, - deb yozgan edi «Russkiy Turkestan» gazetasi, - yildan- 
yilga yomonlashib bormoqda, chunki yildan-yilga ochdan o iis h
xavfi kuchaymoqda. Dehqonlarning kambag‘al qismi to ia xona- 
vayronlik darajasiga yetib, tez o ‘sib borayotgan yerli proletariat 
qiyofasiga kirmoqda»3.
Hunarmandlar ham shunday ahvolga tushib ishchilar armiyasi 
safini to id ira boshladilar. 0 ‘sha davr tadqiqotchilaridan bin Tur- 
kistonning dehqon va hunarmandlari ahvoli haqida shunday yoza­
di: «Iqtisodiy tanglik va moddiy qashshoqlik, o g ir mehnat natija- 
sida to ‘plangan boyliklaming barchasi uncha ko‘p boim agan 
ekspluatatorlar q o iig a topshirilishi yaqin kelajaqda juda jiddiy 
oqibatlar keltirishi mumkin... Bunday tanglik o ‘zining so‘nggi poyo- 
niga yetganda nimalar b o iish i va qanday oqibatlar yuzaga keli- 
shini oldindan sira tasavvur qila olmaymiz»4.
1