O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Sodiqov H.
(Co‘rsatilg an d issertasiy a, 152-bet.
’ O 's h a a s a r , 153-bet.
' 
Palen K.K.
T aqdim nom a. 7-bet.
260
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Rus m a’muriyati mustamlakachilik nuqtai nazaridan kelib 
chiqib, sud maslahatchilari ishtirokidan ataylab voz kechdilar. 
Bundan tashqari, «mirovoy sudya» va uning yordamchilariga sud 
tergovchilari vazifalari ham yuklandi. Bu yo‘sindagi sud islohotini 
Turkistonda qo‘llash tub joy millat haq-huquqlarini oyoq osti qilib, 
g ‘ururini poymol etishni imperiya adliya vaziri riyokorona tarzda 
shunday ifodalaydi: «Yon bosish tarzida emas, balki davlat foyda- 
sining zarur ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda ayrim chekla- 
nishlar va o ‘zgarishlarga y o ‘1 qo‘yildi». Vazir oshkora tarzda 
Turkistondagi sud islohoti imperiyada rad etilgan loyihaning 
4-tahriridan olinganini va u «polisiya - sud ustavi», deb atalganini 
tan olgan.
General Kaufman o'ziga o ‘xshash beshafqat mansabdor impe­
riya harbiy vaziri graf Milyutinning yaqin maslaqdoshi va sirdoshi 
edi. U 1876 yili Milyutinga y o ’llagan axborotida ochiqchasiga 
mustamlaka istibdodini quchaytirish sababini yozgan. Kaufman 
Rossiya va Angliya kabi nasroniy davlatlaming Osiyodagi maqsadi 
mushtarak ekanligini alohida ta ’kidlab, «bu joyda bizning umumiy 
dushmanlarimiz - musulmonlik va yow oyilikdir», degani va harbiy 
vazirdan qattiqqo‘l siyosat o ‘tkazishda keng vakolatlar so‘ragani 
ham tasodif emas. Xuddi shunday siyosatni podshohning yaqin 
mulozimi, maxfiy maslahatchi F. Girs Turkiston o ‘lkasini boshqarish 
tartibi haqida tuzgan qonun loyihasida ham aks ettirgan edi. Maxfiy 
maslahatchi aslzoda rus zodagonlari, harbiylari va mustamlaka 
apparatida ishlab boy tajriba orttirgan amaldorlardan iborat Dasht 
komissiyasiga (1865-1867) rahbarlik qilib, Turkiston o ‘lkasida 
qanday mustamlaka tuzumini o ‘matish haqida imperatorga o ‘z 
mulohazalari bitilgan loyihani y o ‘llagan va rus imperatori Alek­
sandr II (1856-1881) bu loyihani « 0 ‘rta Osiyodagi mulklami 
o'zlashtirish bo‘yicha maxsus Q o‘mita» diqqatiga havola qilgan edi.
Maxsus qo'mitadagi m o‘’tabar zotlar Dasht komissiyasining 
Turkiston xalqlariga bergan ta ’rifiga to ‘la-to‘kis qo‘shilib, uni 
qizg‘in q o ‘llab-quvvatladilar. Dasht komissiyasi jahonga Xorazmiy, 
Farg‘oniy, Ibn Sino, Beruniy, Yassaviy, Buxoriy, Termiziy, Amir 
Temur, U lug‘bek, Navoiy, Bobur kabi jahon tan olgan buyuk siymolami 
bergan ahli Turkistonni «juda quyi aqliy taraqqiyot bosqichida», 
bu xalqlar «huquq, m a’muriyat, qonun nimaligini bilmaydi, uning 
zarariga xizmat qiladi»1, degan xulosaga kelgan edilar.
Birinchi ms inqilobi (1905-1907) natijasida Rossiyada ilk bor 
parlament - Davlat Dumasining tashkil topgani va unga Turkistondan
' 0 ‘zR M D A , 1-jam g‘a n n a , 2 5 -ro ‘yxat, 89-ish. 156-varaq.
261
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

noiblar saylash zarurati tug‘ilganda ham siyosiy huquqlar poymol 
qilindi. Imperiya qonun chiqaruvchi organida Turkistondan ishtirok 
etuvchilar aholining qanday tabaqalaridan, xususan, rus va musul­
mon qismidan qay tartibda saylanishi masalasini hal qilish uchun 
«maxsus saylov» idorasi ta ’sis etildi.
Saylovlarda rus elementini musulmonlar soni bosib ketmasligi 
choralari ko‘rildi. Toshkent shahar dumasi noiblari imperatorga 
yo‘llagan petisiyalarida ana shunday g ‘oya ilgari surilgan edi. 
Ular Davlat Dumasida Turkistonning rus va tub yerli aholisidan 
alohida ayrim vakillar saylanishini so‘rashgan. «Agar saylov 
asosiga saylovchilaming soni olinganday b o ‘lsa, o ‘lkani o‘zlashtirib 
madaniylashtirayotgan rus aholisi vakilsiz qoladi, - deb yozishgan 
edi noiblar 1905 yil 28 iyulda yo‘llagan petisiyasida, - chunki 
yerli aholi o ‘z sonining ustunligi bilan uni bosib ketadi. Holbuki, 
o ‘lka rus kapita-listlari tufayli boyimoqda, bu yerga rus aholisi ilm 
va texnika samaralarini olib kelmoqda, o ‘lkaga rus kolonizasiyasi 
to ‘lqini yo‘naltirilmoqda, hokimiyat va madaniyat vakillari ham 
erli aholiga mansub emas. Shuning uchun ham adolat va taraqqiyot 
nuqtai nazaridan Davlat Dumasiga Turkiston aholisidan vakillik ay­
rim holda yerlilardan, b a’zi hollarda rus aholisidan b o ‘lishi kerak»1.
1905 
yil 11 dekabrdagi saylov qonuniga k o ‘ra, barcha xotin- 
qizlar, ikki million ishchi, harbiy xizmatchi, o'quvchilar, 25 yoshdan 
kichiklar saylov huquqidan mahrum qilindi. «Turkistondagi saylov 
qoidalari loyihasi» mulkdor tabaqalar va mahalliy m a’muriyat 
manfaatlarini o ‘zida mujassam etgan edi.
Turkistondagi saylovlarda rus va umuman mahalliy aholi 
bo‘lmaganlar, saylovchilar sonidan qat’i nazar, har besh viloyatdan 
bittadan, Toshkentdan va Yettisuvdagi kazak qo’shinidan, hammasi 
bo‘lib 7 deputatni, tub yerli aholi esa har viloyatdan va Toshkent­
dan - jam i 6 noib yuboradigan bo'ldi. Har bir rus noibiga o ‘rtacha 
46 ming, o ‘zbek noibiga esa 96 ming saylovchi to ‘g ‘ri keldi. Shu 
tariqa mahalliy aholi rus elementini bosib ketmasligi uchun m a­
halliy aholining Dumadagi vakilligi ruslarga qaraganda bir necha 
barobar kam b o ‘Idi.
Imperatoming 1907 yil 3 iyundagi II Davlat Dumasini tarqatib 
yuborish haqidagi farmoni ham buyuk rus shovinizmini kuchay- 
tirishga turtki berdi. Stolipin tarafidan yozilgan farmonda «Davlat 
Dumasi ruhan ms bo‘lishi, boshqalar esa sof rus masalalarini hal 
qilishda zinhor hakam b o ‘lmasliklari» alohida uqtirib o ‘tildi. Tur­
kiston o ‘lkasini atroflicha o ‘rganib, mslashtirish siyosatini ku-
0 ‘zR M D A , 17-jam g‘arm a, 1-ro‘yxat, 22654-ish, 12-16-varaqlar.
262
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chaytirish maqsadida o ik a g a yuborilgan graf K.K.Palenga ana 
shunday vazifa yuklatilib, Turkiston o ik a si uchun yangi qonun 
nizomi uchun zarur materiallar to‘plash buyurilgani ham bejiz 
emas edi. Yuqorida aytib o'tilganidek, chorizm 1908 yilning yozida 
Turkistonga yo‘llagan alohida jandarmlar korpusi qo‘mondoni, 
general-mayor baron Taube milliy-ozodlik harakati va inqilobiy 
voqealar ishtirokchilariga nisbatan nihoyatda shafqatsiz bo‘lishni 
ta ’kidlab, sudlardan ularga faqat o iim jazosini berishni talab qildi. 
Baron Taube «Turkistonda dor qurish uchun xazinadan hech qanday 
sarf-xarajatlar bo‘lmasligini» uqtirib, dor o ‘mini «qayrag‘ochlar 
bajaradi»1, degan. Mirshablarga jangovar o ‘klami osmonga emas, 
balki to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri olomonga qarata otish huquqidan foydala- 
nishga rasman ijozat qilindi.
Turkiston m a’muriyatiga mahalliy aholiga nisbatan qo‘llani- 
ladi-gan jazo choralarini rus ishchi-dehqonlariga ham qo‘llash 
huquqi berildi. Davlat nazoratchisi, stats-sekretar (maxfiy kotib) 
P.A. Xaritonov raisligida o ‘tgan va Turkiston o ‘lka boshqaruvini 
o ‘zga asoslarda tubdan qayta qurishga bag‘ishlangan oliy amaldorlar 
kengashida (1911) Turkiston general-gubematori A.V.Samsonov 
general-gubemator hokimiyatini «imperator hazrati oliylarining 
Kavkazdagi noibi hokimiyati kabi asosga yaqinlashtirishni talab 
qildi. Bu talabni Turkiston o ‘lkasini 1908-1910 yillar davomida 
atroflicha taftish qilib, o ‘lkaning yangi nizomi uchun boy materiallar 
to ‘plab qaytgan senator graf К. K. Palen ham qo‘llab-quwatladi. 
Uning taftish materiallari va imperator hukmiga havola etgan 
taqdimnomasida chorizm idorasini mustahkamlash, «Turkiston 
general-gubematorligi m a’muriy-polisiya amaldorlariga o ‘zlariga 
qarashli aholiga uncha ahamiyatli bo‘lmagan xatti-harakatlari uchun 
qo‘llanadigan jazo berish huquqlarini yanada kengaytirish»2 taklif 
qilingan edi. Palenning fikricha, bu chora «mahalliy turmushni 
to ‘g ‘ri yo‘lga solish uchun zarurdir». Senator Turkiston shaharlarida 
mustaqil polisiya boshqarmalari, Toshkentda ober-polismeyster 
lavozimini joriy etish va o ‘lkadagi mirshab-polisiya xizmatchilari 
sonini ko‘paytirishni ham taklif qildi. U Turkistonda inqilobiy 
harakatga rahna solish uchun va «Evropa Rossiyasidan yopirilib 
kelayotgan proletariat va agrar g ‘alayonlar yuz bergan gubemalar- 
dan ko‘chib kelayotgan dehqonlaming zararli ta ’sirini» kesish 
uchun Turkiston general-gubematorligida tuman polisiyasi mahka- 
masini tuzish g ‘oyasini ilgari surdi3. G raf Palenning fikrlari imperiya
1 O 'z R M D A , 1-jam g‘arm a, 3 1-ro‘yxat, 567-ish, 36-varaq.