gubemator
mahkamasi, Turkiston rayon muhofaza b o iim i hujjatla-
rida ko‘rsatilishicha, Turkistonning harbiy-siyosiy doiralari jadid-
laming «Taraqqiyparvarlar» firqasining aholiga ta’siridan xavfsirab,
uning faoliyatini to ‘xtatishga qaror qilishgan.
1917
yil 31 yanvarda TRMB boshlig‘i o ‘rinbosari podpolkovnik
Rozalion-Soshalskiy Farg‘onaga kelib, harbiy gubemator mahkama-
sidagi hujjatlar bilan tanishdi. Tez orada o ‘ziga «Taraqqiyparvar»
nomini qo‘ygan Andijondagi uyushma faoliyati haqida jinoiy ish
qo‘zg ‘aldi. Xuddi shu vaqtda inqilobiy mazmundagi o ‘zbek
tilida
tarqatilgan varaqalar chor m a’murlarini g‘oyat tashvishga solgan edi.
Bu varaqalami yozishda va tarqatishda 50 dan ortiq jadidlar gumon
qilindi.
«Taraqqiyparvarlar» asta-sekin inqilobiy harakatga qo‘shilib
ketayotganliklari endi ravshan bo‘lib qolgan edi. TRMB boshlig‘i
polkovnik M. Volkov 1917 yil fevral oyida general-gubematorga
«Taraqqiyparvarlar» firqasi ishi b o ‘yicha ishga kirishganini va
o‘rinbosari podpolkovnik Rozalion-Soshalskiyni 7 fevralda Andi-
jonga yuborganini m a’lum qildi. Shu bilan birga Kuropatkinning
Ubaydullaxo‘ja va boshqa firqa a ’zolari
va rahbarlarini jinoiy
faoliyatda ayblab o ‘lkadan surgun qilish haqidagi buym g‘i ijro uchun
qabul qilinganini m a’lum qildi1.
Oxiri, Kuropatkin o ‘ta shovinist generallar va zobitlaming
siquviga dosh berolmay, mardikorlikka safarbarlikni uyushtirishda
adolatli ish ko‘rgan jadidlam i sudga berdi. Ammo Turkiston o ‘lkasi
tarixida kutilmagan voqea yuz berdi. Toshkent okmg sudi o ‘z
kasbdoshi, ishonchli vakil-advokat Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jaev
va uning safdoshlari ustidan qo‘zg ‘atilgan jinoiy ish va chiqarilgan
hukmni bekor qildi. Buning ustiga Petrogradda «Taraqqiyparvarlar»
firqasiga xayrixoh Davlat Dumasi musulmon fraksiyasi a ’zolari ichki
ishlar vazirligidan bu ish uchun maxsus tushuntirish talab qildilar.
Jadidlar
xususida, umuman ulaming 1916 yilgi qo‘zg‘alonda
ishtirok etganligi xususida sho‘rolar davrida noto‘g ‘ri fikrlar yurardi.
Ulaming 1916 yil qo‘zg ‘alonida ishtiroki yo‘q va milliy burjuaziya
podshoh Rossiyasi tarafida turganlar, degan fikr mustahkam o ‘mashib
qolgan edi. Hatto bir vaqtlar o'zlari jadidchilikka mansub b o ‘lib, shu
harakatdan o ‘sib-ulg‘ayib chiqqan b a’zi bir rahbarlar ham jadidlam i
qoralash, ayblash yo‘lini tutganlar2.
1
Sodiqov H., Shamsutdinov R., Ravshanov P.
Peterburgni gangitgan yoshlar.
«Turkiston» gazetasi, 1999 yil 24 iyul.
2Shamsutdinov R.
Jadidchilik: haqiqat va uydirma. «M uloqot», 1991 yil, 11-12
sonlar.
523
www.ziyouz.com kutubxonasi
Jadidlami bu xilda ayblash 30-yillarda ham davom etdi. 1932 yili
Toshkent shahar partiya konferensiyasida VXP(b) M K 0 ‘rta Osiyo
byurosi kotibi N. Ya. Bauman o ‘z m a’ruzasida jadidlar masalasiga
to ‘xtalib, Fayzulla X o‘jaev va Abdujabbor Abdurahmonovlaming
0 ‘rta Osiyodagi inqilobiy harakat masalasidagi
asarlarini tabriklab,
F. X o‘jaevning o ‘z davrida jadidchilikni ideallashtirib, millatchilik
xarakteridagi «xatolari»ni ham alohida ta’kidlagan. Shunda F. X o‘jaev
mutlaqo rasmiy y o i tutishga majbur b o iib , «jadidchilik va uning
tutgan roliga kelsak, o ‘zining sinfiy mohiyatiga к о ‘ra jadidlar
savdo
hamda tu g ilib kelayotgan sanoat burjuaziyasi vakillari, shuning
uchun ham ular kapitalistik islohotlar doirasidagi talablardan nariga
o ‘ta olmas edilar»1, deb yozishga majbur b o id i.
Lekin, milliy buijuaziya va uning mafkurasini ifodalovchi jadid
lar 1916 yil qo‘zg‘alonida chorizm tarafida turgan, qo‘zg ‘alonchilarga
xayrixoh emas edilar, degan fikrlami rasmiy hujjatlar rad qiladi.
0 ‘zbek milliy buijuaziyasining vakili andijonlik Mirkomilboy
M irm o‘minboevning Q o‘qon va M arg ilo n
shaharlari mingboshi-
larini xalqni qo‘zg‘alonga da’vat etish zarurligi haqida yozgan
xatida shunday satrlar bor: «Shahringizdagi aholi va boylaming
mardikorlik siyosatiga qarshi chiqishlarini ayting. Rossiyaning
ahvoli juda tang, shuning uchun hech narsadan qo‘rqmanglar.
Hammangiz bir yoqadan bosh chiqarib ish yuritsangizlar,
mardikor
olinishiga qarshi qo‘z g ‘alon ko‘tarilishi oson. Hozirgi vaziyatda
hukumat amaldorlariga pul bersa bas, hamma ishni bitiradilar.
Mening xaloyiqni qo‘zg ‘alonga undash harakatim bilinib, tekshiruv
o ‘tkazilganda 150 ming rubl berib o ‘zimni saqlab qoldim. Shu bois
sizlar ham xavotirlanmay harakat qilaveringlar»2.
Jadidlar Nikolay II ning 1916 yil 25
iyundagi farmonini
bekor qilish va butun o ‘lkada birdaniga isyon k o ‘tarish g ‘oyasini
ilgari surganlar. Yosh buxoroliklaming sardorlaridan Usm onxo‘ja
P o ia tx o ‘ja o ‘g ii , yosh xivaliklar rahbari Paxlavon Niyozhoji,
Turkiston jadidlari peshqadamlari M ahm udxo‘ja Behbudiy, M unaw ar
qori Abdurashidxon o ‘g i i va boshqalar o ‘lka xalqini qo‘zg ‘alonga
d a’vat etganlar, joylarda aholi yig‘inlarini o ‘tkazganlar, o ‘ta mudhish
farmonni bekor qilishni qat’iyan talab qilib chiqqanlar.
1 «Qizil 0 ‘zbekiston», 1936 yil 3 avgust, №117 (3634). 20-yillarda boshlanib
ketgan jadidlam i tanqid qilish kam paniyasi 30-yillardagi qatag‘on davriga ulanib
ketdi. 30-yillar va 80-yillar oxirlariga qadar bir 0 ‘zbekistonda emas, butun Ittifoqda
jadidchilik fanda buijua millatchiligiga sinonim b o iib keldi. 1916 yilgi qo ‘zg ‘alon
tarixini tadqiq etgan olim lam ing ayrim lari bu qo ‘zg ‘alonda «jadidlar xoinligi»ni
alohida sarlavha ostida k o ‘rsatishgacha borib yetdilar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
