O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

6. PETERBURGNI GANGITGAN VOQELAR
1905-1907 yillardagi katta-kichik voqealar Turkiston xalqlarini 
mustamlakachilar lagerida birlik yo‘qolgani va o ‘rtada o ‘zaro 
kurash boshlanganidan darak berdi. Bu haqda mahalliy matbuot 
shunday yozgan: «Turkiston oikasining yerli aholisi Rossiyadagi 
inqilobiy harakat va bu harakat o ‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarga 
mutlaq loqayddir, deb fikrlovchilar qattiq yanglishadilar. Rossiyadagi 
inqilobiy harakatga qiziqish kundan-kunga ortib borayotganiga 
ishonch hosil qilmoqdamiz. Mahalliy aholi o ‘rtasidagi ayrim nufuzli 
gumhlar ularga bu harakatni ataylab qanchalik bo‘yab ko‘rsatishlari- 
dan qati nazar, so‘nggi vaqtlardagi voqealarga doir o ‘zlarining 
xolis qarashlarini allaqachon shakllantirganlar»2.
M ustamlakachilar Turkiston xalqlari vakillari ozodlik kurashi 
girdobiga tortilgunday b o is a , ulaming orasida milliy ong uyg‘onib,
1 
HaydarovX.
Jizzax tarixidan lavhalar. Т., «Mehnat», 1992, 29-bet.
: «Русский Туркестан», 1905 г. 5 декабря.
1 6 -1 7 9 6
485
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

istiqlol kurashi boshlanishidan g ‘oyat xavfsirashgan. Shuning uchun 
ham birinchi rus inqilobi boshlangan oyda - 1905 yilning yanvari- 
dayoq general-gubernator mahkamasining bosmaxonasida o‘zbek 
tilida «davlatpanoh imperator»ga bag‘ishlangan duo matni chop 
etilib, joylarga yuborildi. Xususan, Samarqand viloyatidagi masjid 
va madrasalardagi imomlar uchun m oijallangan 190 duo matni 
harbiy gubematorga jo ‘natilib, mahalliy aholi o ‘rtasida tegishli 
tashviqot olib borishda musulmon ruhoniylaridan unumli foydala- 
nishga ko‘rsatma berilgani shu maqsadga qaratilgan edi.
15 
oktyabrda Toshkent, Q o‘qon temir y o ‘lchilari, 16 oktyabrda 
Andijon, Chorjo‘y, 17 oktyabrda Samarqand temir yo‘lchilari stach- 
kaga k o ‘tarildi. Bu stachkalarda iqtisodiy talablarga qaraganda 
siyosiy talablar ko‘proq edi. Temir yo‘lchilar ish tashlashi 0 ‘rta 
Osiyo temir yo‘lida joylashgan Q o‘qon, Andijon, M arg‘ilon, Cher- 
nyaev, Kogon va Turkistonning boshqa shaharlarini qamrab oldi.
Podshohning siyosiy erkinliklar v a’da qilgan 1905 yil 17 
oktyabrdagi manifesti Turkistonda ham miting va namoyishlarga 
sabab b o ‘ldi. 18 oktyabr kuni ertalab 0 ‘rta Osiyo Bosh Toshkent 
temir y o i ustaxonalari oldidagi maydonda o ‘tgan mitingda manifest 
haqida RSDRP Toshkent guruhi vakillari tanqidiy fikr bildirishdi va 
uni «qog‘ozdagi qonun» deb atab odamlami hukumatga qarshi kuch 
ishlatishga chaqirdilar va birinchi galdagi vazifa qamoqdagi siyosiy 
mahbuslami ozod qilish ekanligini uqtirdilar. Shundan so‘ng ulkan 
olomon qo‘lida «Yo‘qolsin chorizm!», «Yo‘qolsin kapitalizm!» 
degan shiorlami ko‘tarib, turma tomon yo‘l oldilar, 10 ming kishilik 
olomon safida ishchilar, talabalar, hunarmandlar, dehqonlar va may­
da savdogarlar, shu jum ladan, mahalliy millat vakillari ham b o ‘lgan.
Toshkent shahar dumasi noiblari 1905 yil 28 iyulda podshohga 
yozgan petisiyalarida ham ruslar o ‘rtasidagi ixtilof va to ‘qnashuvlar 
o'lka tub joy aholisi o ‘rtasida «rus ta ’sirini b o ‘shashtirib, rus davlati 
kuch-qudrati haqida noxush ta saw u r uyg‘otishi mum kin»1 deb 
yozishgan edi.
Ish shu darajaga borib yetdiki, Samarqandda shahar istirohat 
bog‘ida miting uyushtirilganda viloyat harbiy gubematori bu 
mitingga rasman ruhsat beribgina qolmay, miting raisi bolshevik 
M.V. Morozovning shahardagi harbiy muhofazani olish va barcha 
jam oat, hukumat idoralarini shu kuni yopish haqidagi talabini ham 
qondirdi. Rus jamoatchiligining hukumatga qarshi kayfiyati kuchini 
Chorjo‘y gam izon boshlig‘ining 1905 yil 27 oktyabrdagi axboroti 
yaqqol k o ‘rsatgan: «Bu ikkinchi ish tashlash birinchisiga qaraganda
'O 'z R MDA, 17-jam g‘arma, 1-ro‘yxat, 22654-ish, 16-varaq.
486
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

butkul o ‘zgacha kechmoqda. Olomon dadilligi juda oshib ketdi. Xalq 
o ‘z huquqini kuch bilan olmoqda va u buni tushunadi, o ‘z kuchini 
biladi va shu y o id a n boradi. Xalq bilan gaplashganimda shuni his 
qildimki, uning talabi hali zamon Parij Kommunasi d a’volaridan 
ham o ‘tib tushadi»1.
Turkiston o ik asid a 1905 yil 2 noyabrgacha davom etgan ok- 
tyabr siyosiy stachkasi askarlar o ‘rtasida ham kuchli bezovtalik 
uyg‘otdi. RSDRP Toshkent tashkiloti va eserlaming yashirin xitob- 
nomasi hamda varaqalari bunda katta rol o ‘ynadi. Sapyorlar va o ‘qchi 
batalonlarida «tartibsizlik» va intizom buzish hollari kuchaydi. Ular 
hatto o ‘z boshliqlariga zo ‘ravonlik o ‘tkazishga ham urinishdi2. 1905 
yil noyabrida temir y o i batalonlarida jiddiy voqealar yuz berdi.
Eserlar tashviqoti natijasida 1905 yil noyabrida 1-Turkiston 
zaxira bataloni (Toshkent qo‘rg‘oni), Toshkent to ‘p ombori va 
ustaxonalarida qurolli qo‘zg‘alon k oiarildi. Bu qo‘zg‘alonni q o ilab
RSDRP Toshkent guruhi ikki xitobnoma chiqardi3.
Askarlar qo‘zg‘aloni bostirilgandan keyin ham eserlar va 
bolsheviklaming tashviqoti davom etdi.
O ik a d a ish tashlashlar bir-biriga ulanib ketdi. Noyabr va dekabr 
oylarida Turkistondagi amaliy hokimiyat o ‘ziga xos ishchi va askar 
noiblari S h o io si vazifasini o io v ch i temir y o ‘1 stachka qo‘mitalari 
q o iig a o ‘tdi. Bu qo‘mitalar temir y o id a poezdlar qatnovi, oziq- 
ovqat ta ’minoti, jam oat xavfsizligi kabi masalalami hal qilishgan. 
Telegraf aloqasi ham stachka qo‘mitalari ixtiyorida b o ig an .
Shunday voqea bo ig anki, Turkiston general-gubematori vazi­
fasini bajamvchi Saxarov telegramma yuborish uchun qo'mitadan 
ruhsat so iash g a majbur b o ig a n . Stachka davomida bolshevik 
M.V. Morozov rahbarlik qilgan Toshkent inqilobiy qo‘mitasining 
ta ’siri shunday katta b oig an k i, uni odamlar «Vaqtli hukumat» deb 
atashgan. 0 ‘rta Osiyo temir y o iid ag i ish tashlash 18 kun davom 
etib 3 dekabrda, Orenburg - Toshkent y o iid a esa 9 dekabrda 
yakunlandi. 1905 yil oktyabrida pay do b o ig a n stachka qo‘mitalari 
dastlab tem iryoichilar manfaatini o ‘zlarida ifodalagan boisalar, 
1905 yil noyabridan esa inqilobiy hokimiyat o ‘zagiga aylanib keng 
xalq ommasi manfaatlarini himoya qilishga da’vogar kuch sifatida 
ko‘zga tashlandi.
1 Начало революционного движения в Туркмении в 1900-1905 гг. Сбор­
ник документов, кн. 2, Ашхабад, 1946, стр. 155.
2 «Новая жизнь», 1905 yil 12 noyabr, 11-son. Bu bolsheviklar ta'siridagi 
gazeta edi.
’ 0 ‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyi arxivi. 03N/43, 192-ro‘yxat.
487
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Xuddi shu xususda Turkistondagi rus ommasining 1905-1907 
yillardagi inqilobiy harakatini sinchiklab o ‘rgangan podpolkovnik 
Vasilev diqqatini ikki telegramma jalb qildi. Toshkentdagi noyabr 
ish tashlashida 0 ‘rta Osiyo temir yoTi b o ‘ylab shahardan quyidagi 
mazmundagi telegramma yuborilgan: «Bugun mitingga ruscha 
gapiruvchi yerlilar kelishib, bizning harakatimiz bilan qiziqishdi 
va nimalar b o ‘layotganini tushunish uchun eski shaharga notiq 
yuborishimizni so‘rashdi. Biz ularga ish tashlaganimiz sabablarini 
tushuntirib ulami mitinglarimizda qatnashishga taklif qildik»1. 
Toshkent stachka qo‘mitasi raisi A. P. Golbert2 imzo chekkan yana 
boshqa telegrammada esa «erli aholi ish tashlashimizga xayrixohlik 
bilan qarashmoqda»3 deyilgan. Ruslaming ish tashlash harakati tub 
jo y aholini ham «yoTdan urgani» haqida rasmiy gazetalar ham xabar 
berishgan. «Umumiy ish tashlash, - deb yozgan edi «Turkestanskie 
vedomosti» 1905 yil 12 noyabr sonida, - Andijonga ham yoyilib 
ishchilari nuqul sartlardan tashkil topgan paxta tozalash zavodlarini 
ham to ‘xtatib qo‘ydi»4.
Maxfiy siyosiy polisiya boshlig‘i Vasilevni Samarqanddagi 1905 
yil 19 oktyabr kuni b o ig a n miting qabul qilgan rezolyusiyadagi bir 
band o ‘ziga jalb qildi. Unda o ‘zbeklami «shafqatsiz ekspluatasiya 
qiluvchi firmalarga dashnom berish zarur», - deb yozilgan edi. 
0 ‘sha mitingda o ‘zbeklar ham qatnashib, o ‘z talablarini qo‘ygan edi. 
Bunday mslarga qo‘shilgan o ‘zbek ishchi, ziyoli va hunarmandlari- 
dan D o‘stmuhammad Ustaboev, Barot Ikromov, Otamurod Sher- 
muhamedov, mulla Malik Abdukarim Ashurov nomlari m a’mur- 
larga m a iu m edi.
M ustamlakachilar o ik an in g mahalliy tub aholisi 1905-1907 
yillardagi voqealardan o ‘ziga xos usulda foydalanib, mustamlaka 
tuzumiga qarshi kayfiyatda boiganliklarini payqadilar. Samarqand 
viloyati harbiy gubematorining 1907 yil fevral oyida o ik a d a jandarm 
nazoratini o ‘matish haqida qilgan axborotnomasida shu fikr yaqqol 
ko ‘zga tashlanadi.
Alohida jandarm lar korpusi podpolkovnigi N.A.Vasilev va po­
lisiya maslahatchisi A.Kvisinskiy o ‘z faoliyatlarini keng quloch
1