O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Пясковский А. В.
«К вопросу о прогрессивном значении присоединения 
Средней А зии к России». «Вопросы истории», 1959 г., № 8, стр. 31.
2 Aleksey Pavlovich Golbert
(1873-1955) 1906 yilda qam oqqa olingan va 
keyinchalik Turkistondan chiqib ketgan. Temir y o i ustaxonalarida hisobchi b o iib
ishlagan.
3 
Пясковский А. В.
«К вопросу о прогрессивном значении присоедине­
ния Средней Азии к России». «Вопросы истории», 1959 г., № 8, стр. 31.
4 «Туркестанские ведомости», 1905 г. 12 ноября.
488
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yoydirdilar. TRMB agenturasi o ‘lkadagi sosial-demokxatik tashkilot- 
lami tormor qilib, ko‘plab odamlami qamoqqa oldi. 1908 yilda 
Toshkent turmasining bir o ‘zida 500, Skobelevda 300 siyosiy mahbus 
saklangan. Samarqand turmasida esa mahbuslar ko‘pligi, sharoit 
yomonligidan tif epidemiyasi tarqalgan. Siyosiy jihatdan ishonchsiz 
hisoblangan 400 ishchi 0 ‘rta Osiyo temir y o ‘lidan b o ‘shatilib, 700 
ga yaqin ishchi «qora daftar»ga tirkalgan. Mirshablarga tintuvga 
kelishganda eshik bir daqiqada ochilmasa uni buzish huquqi berildi'.
Qisqasi, polisiya shtatlari kengaytirilib, ochiq va yashirin 
agenturaga ajratiladigan m ablag‘lar ko‘paytirildi. Masalan, imperiya 
ichki ishlar vazirligi agentura xarajatlari uchun Kaspiyorti viloyatiga 
2000, Farg‘onaga - 1900, Samarqandga - 1200, Yettisuvga - 1000 
rubl ajratdi.
Peterburg Vasilevga siyosiy qidiruv ishlarining to ‘g ‘ri olib 
borilishini tekshirish, Turkistondagi inqilobiy tashkilotlar faoliyatini 
to i a va atroflicha yoritishga oid cheklanmagan vakolatlar berdiki, 
ular mirshablaming beboshligini nihoyatda kuchaytirib yubordi. 
Metropoliya markazi Turkistonda muxolifatga qarshi tashviqot 
yuritish, podshohga sadoqat ruhida adabiyotlar nashr etishga ham 
anchagina m ablag1 ajratdi.
Mustamlaka m a’muriyati idoralarida mirshablik-josuslik ruhi 
kuchayib ketdi. General-gubernator mahkamasining maxsus b o ‘limi, 
TRMB va 0 ‘rta Osiyo temir y o ‘l jandarm-polisiya boshqarmasining 
agentura tarm og‘i butun o ‘lkani o ‘rgimchak kabi o ‘rab oldi. 
Turkiston harbiy okrugi qo‘shinlari ko‘mondoni general-ad‘yutant 
Kondratovich zobitlar siyosat bilan shug‘ullanmoqda, degan xabami 
eshitib, shunday degan: «Agar kimdir meni fuqaro deb atasa, men 
buni shaxsiy haqorat deb hisoblayman». J. va T. deb atalgan ikki 
zobitga dashnom berilgani, ulaming aybi hakamlar sifatida maskarad 
vaqtida turma va ozodlikni aks ettirgan niqoblarga mukofot berishgani 
b o ‘ldi. Zobit Plotnikovni TRMB boshlig‘i huzuriga olib kelishdi va 
u o ‘zining harbiy ekanligini hamda mirshablarga b o ‘ysunmasligini 
aytganda, Leonid Kvisinskiy uni haqorat qilib qurolsizlantirishni 
buyurdi va qamoqqa jo ‘natdi.
Vasilev va Kvisinskiy okrug harbiy qismlaridagi ilg‘or fikrli, 
inqilobchilarga xayrixoh zobitlar va askarlar o ‘rtasida eserlaming 
yashirin tashkilotlari ish ko‘rayotganini aniqladilar. Z-Kaspiyorti 
o ‘qchi bataloni zobitlaridan polkovnik Solodyagin, podpolkovnik 
Levdikov, kapitan Krushinskiy, harbiy shifokor Lunkovichning
‘0 ‘zR MDA, 1-jamg‘arma, 1-ro‘yxat, 567-ish, 36-varaq.
489
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

inqilobiy faoliyatiga oid m a’lumotlar aniqlandi. Kvisinskiy markazga 
yuborgan axborotida (1908 yil 9 dekabr) podpolkovnik Levdikov ishi 
bo‘yicha 44-agenti (filer) ishlagani va unga 5500 rubl sarflaganini 
yozgan. TRMB maxfiy agenti «Abram» 1909 yil 1 aprelda shunday 
axborot y o ‘llagan: «Turkiston oik asin ing turli chekkalaridan 30 
zobit - harbiy tashkilot a ’zolari kelishdi. Toshkentning Samarqand 
k o ‘chasida general Ivanovning uyida istiqomat qiluvchi shtabs-kapitan 
Aleksey Alekseevich Xlebnikov huzurida ikki yig‘ilish o ‘tkazildi. 
Bu yig‘ilishlarda zaxiradagi batareya shtabs-kapitani Karpovich, 
Toshkent rezerv bataloni shtabs-kapitani (familiyasi noaniq), 
qal’adagi siyosiy mahbuslami qochirishda yordam bergan zobit, 
avval 2-Turkiston o ‘qchi bataloni komandiri, polkovnik, so‘ng unvoni 
pasaytirilgan poruchik Nikolay Nikolaevich Solodyagin qatnashdi. 
Harbiy tashkilot haqida samarqandlik savdogar Subenikov qimmatli 
m a’lumotlarga ega b o ig a n . Uning bog‘ida nomlari eslatilgan zobitlar 
qo‘p bor bo ‘lishgan va shu joyda bosmaxona ham bo'lgan»1.
Siyosiy izquvarlar Turkiston eserlarining Peterburgdagi eserlar 
bilan yaqin aloqasini ham aniqlashdi. 1908 у ilning iyul oyida Peterburg 
eserlari Toshkentga doktor Moisey Slonim nomiga Rus-Xitoy banki 
orqali 5 ming rubl yuborganlar.
Turkiston o ‘lkasida faol ish ko‘rayotgan eserlaming jangovar 
guruhi haqidagi tergov materiallari 7 jildni tashkil etib, bevosita 
Peterburgning diqqatini o ‘ziga tortdi. Eserlar safida musulmonlar ham 
borligi va ular nufuz jihatidan ham katta mavqega egaligi Vasilevni 
bezovta qildi. Niyozboev - Karimov ishi shular jumlasidandir. 
Toshkentda Starogospital qo‘chasidagi 52-uyda yashovchi savdogar 
Sobirjon Solixovich Abdullin aslida eserlaming rahbarlaridan biri 
b o iib chiqdi. «Spokoyniy» laqabidagi 27 yoshli musulmon yigit 
«Kum», «Master», «Bogachka» laqabli eserlar bilan aloqada bo‘lgan. 
U «Bogachka» laqabli yigitning bileti bilan Orenburgga j o ‘naganida 
orqasidan kuzatuv borligini payqab, yashirinadi. Jandarmlar uni 
Ufada qo‘lga tushirishganda o'zini Gumar Xusainovich Karimov 
deb atagan. Karimov aslida Niyozboev b o iib , taniqli eser, Qozon va 
Orenburgdagi ishlarda qatnashgan. Jandarm tergovi uni Orenburgda 
G abdurauf Hakimboevich Niyozboev nomi ostida yashagani, kasbi 
o ‘qituvchiligi, doimiy manzilgohi Toshkent ekanligini aniqladi. U 
eserlar firqasi Markaziy Q o initasida «Qozonlik», «Yahudiy» kabi 
laqabda alohida hisobda turgan. Podpolkovnik Vasilev «Toshkent
1 0 ‘zR MDA, 461-jam g‘arma, 1-ro‘yxat, 2027-ish, 52-varaq.
: 0 ‘sha arxiv. 1990-ish, 16-varaq.
490
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va Chimkentdagi eserlar guruhlari» deb nomlagan maxsus ishda 
quyidagi m a’lumotlami aniqlagan. 1906 yilda Qozonda eserlar 
firqasi guruhi tashkil etilib, qo‘mita a ’zoligiga G abdurauf Niyozboev, 
G ‘iyos Ishoqov, Ishoq Bikchurin, Shokir Muhammadyorov, Fuad 
To‘xtarov saylanadi. Ular yashirin bosmaxona tashkil qilib, 3 marta 
xitobnoma chiqarishgan. Ufada yashagan Faisxon Usmonov tatar 
bosmaxonasini Karimov-Niyozboevga topshirgan. Ashxobod harbiy- 
inqilobiy tashkilot a ’zosi Ilya Petrovich Andreev (firqaviy laqabi 
« 0 ‘rtoq Foma») «Polkovnik» bilan aloqada b o iib , Toshkentdan 
pul olib turgan. Yashirin bosmaxonada eserlaming «Za narod» va 
«Molot» degan gazetalari chop etilgan. Niyozboev-Karimov ikki 
marta Kishinyov shahriga borib, Turkiston eserlari uchun qurol- 
yarog‘ sotib olgan va bu haqda Toshkentga telegrammalar jo ‘natgan. 
Niyozboev qurol-yarog1 transporti bilan Orenburgdan o ‘tayotib, 
Toshkentga davlat xizmatidagi advokat yordamchisi Charkovskiy 
nomiga shartli telegramma yuborgan. Podpolkovnik Vasilev nomi 
tilga olingan Charkovskiyning o ‘zbek jadidlari bilan yaqin aloqasidan 
xabardor b o ‘lib, uni alohida xavfli shaxslar qatoriga qo‘shdi'.
1908 yil 10 yanvardagi tintuv vaqtida Toshkentda istiqomat 
qiluvchi eserlardan Pyotr Gordeev va Timofey Nikitinning uylaridan 
inqilobiy ruhdagi adabiyotlar bilan birga gektofafda bosilgan 
«Musulmonlarga!» deb nomlangan xitobnomaning 58 nusxasi 
chiqqani ham Vasilevni tashvishga soldi. Bu fakt eserlaming mahalliy 
aholi o ‘rtasida qandaydir aniq ish yuritayotganidan darak berardi. 
TRMB boshlig‘i Kvisinskiy esa unga eserlar firqasi Turkiston 
viloyat qo‘mitasining taniqli arbobi Viktor Chemiyning aslida Qozon 
dorilfununining talabasi Abbosali Qadimov b o ‘lib chiqqani haqidagi 
xabari ham tashvish uchun asos edi2.
M usulmonlaming inqilobiy firqalardagi ishtiroki Peterburgni 
g ‘oyat tashvishga solayotgani siyosiy idoraga m a’lum edi. Peterburgda 
izquvarlarga yordamga kelgan Alohida jandarm lar korpusi rotmistri 
Korabchakov 1908 yil 26 iyulda Abbosali Qadimovning iziga 
tushganini yozib, bu eser uch sherigi bilan tijorat idorasi xodimlariga 
Samarqandda hujum uyushtirib 4150 rubl, oltin buyumlar va 
hujjatlarini tortib olgani, polisiya ulardan ikkitasini qo‘lga tushirganini 
m a’lum qilgan. 1908 yilning iyulida imperiya Ichki ishlar vazirligi 
Polisiya departamenti TRMB boshlig‘iga mutlaqo maxfiy axborot 
yo‘lladi. Unda eserlar firqasi Markaziy Q o‘mitasi topshirig‘i bilan
' 0 ‘zR MDA, 461-jam g‘arma, 1-ro‘yxat, 1488-ish, 12-varaq.
2 0 ‘sha arxiv, 125-ish, 11-varaq.
491
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Odessa viloyat qo‘mitasi vakili «Sergey» Toshkentda allaqanday 
vazifani bajarib, Odessaga qaytgani xabar qilinib, eserlar Toshkentda 
qandaydir muhim tadbimi amalga oshirmoqchi ekanliklari to ‘g ‘risida 
taxmin bildirgan. 22 iyulda «Sergey» Peterburgga borgan va Markaziy 
Q o‘mitadagi maslahatga k o ‘ra imperatoming joniga suiqasd qilish 
rejasini tuzgan. Buning uchun u Toshkentdagi davlat xazinasini talab 
700 ming rublni qo‘lga kiritmoqchi, agar bu ish amalga oshmasa, 
biron xususiy bank, yo pochtani talab, yuz ming rublga yaqin pul 
ja m g ‘armoqchi b o ‘lgan. M ablag‘ Peterburgda podshohni o id irish
ishida asqotishi kerak b o ‘lgan. Aka-uka Valiskiylar pul transportidan 
300 ming rublni o ‘g ‘irlab eserlar firqasi Turkiston viloyati qo‘mitasiga 
topshirgan. Q o‘qon bankidan Timofey Niasov yuz ming rubl olib shu 
qo‘mitaga bergan1.
Podpolkovnik Vasilev, rotmistr Korabchakov va TRMB boshlig‘i 
K visinskiylaming birgalikda ishlashi, hamkorlikda izlanishi natijasida 
Turkiston eserlari yetakchisi Sergey Ososkov hibsga olingan. Ososkov 
ishi b o ‘yicha eserlar jangovar drujinasidan 100 kishi javobgarlikka 
tortildi. Sud hukmi bilan Sergey Ososkov 29 iyulga o ‘tar kechasi qatl 
qilindi. Bu tadbir esa butun o ‘lkani oyoqqa turg'izgan voqealarga 
turtki berdi. 1908 yil 22 sentyabrda o ‘quv mashqlarida 1-Kaspiyorti 
batalonining 4-rotasi askarlaridan Lavrentiy Kuzmenko, Anisim 
Xripchenko, Nikifor Malsev va Pyotr Kltun general-gubemator va 
uning mulozimlariga qaratib o ‘q uzishgan. General-gubemator 
Mishchenko va uning soqchi zobiti yaralandi. Bu voqea «TurkVO 
qo‘mondoni joniga suiqasd haqida» deb atalgan tergov materiallarida 
batafsil bayon etilgan2. TRMB boshlig‘i general-ad‘yutant Mish- 
chenkoning yarador qilinishi inqilobchilaming Ososkov qatliga 
birinchi javobi ekanligini qayd qilib, «bu sohadagi dahshatli 
ishlaming birinchi yirik k o ‘rinishi» ekanligini ta ’kidlagan. «Turkiston 
inqilobchilari, - deb yozgan edi Kvisinskiy 1908 yil 17 dekabrda 
Peterburgga yuborgan axborotida, - o ik a n in g bosh hokimini hech 
qachon kechirishmaydi va general-gubemator Mishchenkoning o ‘limi 
allaqachon hal qilingan»3. Mazkur axborotda maxfiy siyosiy polisiya 
boshlig‘i o ‘zining eserlar terroridan q o ‘rquvini ham yashirmagan: 
«Xuddi shu tarzda mening taqdirim ham hal qilingan. Bu masalada 
inqilobchilar kuzatuvi yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Mening yordamchim 
rotmistr Kelleming Ashxobodga yashirin borgani ham ulaming
1 0 ‘zR MDA, 461-jam g‘arma, 1-ro‘yxat, 2007-ish, 13-varaq.
: 0 ‘zR MDA, 1-jamg‘arma, 1-ro‘yxat, 567-ish, 40-varaq.
30 ‘zR M D A , 1-jamg‘arma, 1-ro‘yxat, 567-ish, 40-varaq.
492
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nazaridan qochmadi»1. TRMB maxfiy agenti «Gomiy»ning axboroti 
ham Kvisinskiy gumonini tasdiqlagan: «Toshkent turmasidagi mahbus 
Chemishev muhim k o ‘rsatma berish bahonasida o ‘zini Turkiston 
rayon muhofaza b o iim ig a olib borilishini, u yerga borgach b o iim
boshlig‘i Kvisinskiy bilan uchrashganda esa uni o ‘ldirishini aytdi»2.
Vasilev va Kvisinskiyning mahkamalari Toshkent, Chimkent va 
Kaspiyortidagi eserlar tashkilotlarini aniqlab eserlaming mashhurlari 
ustidan «55 lar jarayoni» deb atalgan sudni uyushtirgan b o isa la r ham, 
inqilobiy varaqa, xitobnomalar va amaldorlarga suiqasd uyushtirish 
hamda terror davom etdi. 1909 yil 21 fevralda Toshkent bosh te m iry o i 
ustaxonalarida « 0 ‘rta Osiyo temir y o ii Toshkent rayon qo‘mitasi» 
xitobnomalari paydo b o id i. Ular ishchilami kurashga chorlab, 
«jandarmlar, qo‘riqchilar va ig ‘vogarlar bilan o ‘rab tashlangan 
og‘ir sharoitga qarshi» ko‘tarilish zarurligini uqtirgan. Xuddi shu 
tashkilotda ish ko‘rayotgan rus inqilobchilari faoliyati haqida general- 
gubemator 1909 yil 3 oktyabrda imperiya harbiy vaziriga shunday deb 
yozgan: «Inqilobiy tashviqot «Butunrossiya temir y o i ittifoqi 0 ‘rta 
Osiyo b o ‘limi» deb nomlangan temir y o i xizmatchilarining jinoiy 
tashkiloti a ’zolari o ‘rtasida yuqori cho‘qqisiga chiqdi. Xuddi shular 
orasida k o ‘pdan-ko‘p terroristik aktlar, talonchiliklar, faol chiqishlar 
sodir b o id ik i, temir y o i jandarmeriyasi va polisiya mazkur ittifoq 
oldida ojiz b o iib qoldi»3. General-gubemator shu ittifoq a ’zolaridan 
200 kishini o ik a d an chiqarib yuborgan b o is a ham, tinchlik 
boim ayotganini qo‘shimcha qilgan.
Sankt-Peterburgning qatiy talabi bilan siyosiy idoralar faoliyati 
kuchaytirilib, yuzlab josuslar, inqilobiy tashkilotlarga joylashib olgan 
ig‘vogarlar Turkistondagi siyosiy firqalaming tayanch nuqtalarini 
birma-bir yo‘q qila boshladilar. TRMB b o sh lig i 1909 yil 3 avgustda 
Polisiya departamenti Maxsus b o iim ig a mana bunday axborot 
yo ilad i: «Toshkent temir y o i tashkilotini agentura bilan yoritish bu 
tashkilotning Turkistonga qo‘shni Boku shahridan panoh topganini 
ko‘rsatdi. Boku markazi bilan agenturaning aloqalari to ‘garak 
ishlarini tashkiliy asosda kuchaytirish haqidagi k o ‘rsatmalar qaerdan 
kelayotganini ko‘rsatmoqda. Imperiyaning qay bir yerida inqilobiy 
chiqishga taraddud ko‘rayotgan firqa markaziy qo‘mitasi «tayyor 
b o iishga» oid farmoyishlar yoilam oqda»4.
1 0 ‘zR MDA, 461-jam g‘arma, 1-ro‘yxat, 2007-ish, 40-varaq.
20 ‘zR MDA, 461-jam g‘arma, 1-ro‘yxat, 2032-ish, 34-varaq.
’ 0 ‘zR MDA, 1-jamg‘arma, 3 1-ro‘yxat. 567-ish, 5-varaq.
’ O 'sh a arxiv, 621-ish, 15-varaq.
493
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

TRMB inqilobiy harakatning yana bir markazi Ashxobod 
b o ig an in i ham aniqladi. Kvisinskiy bu haqda general-gubematorga 
yo‘llagan maxfiy axborotida eserlar, anarxistlar, «anarxist-spiritidlar 
federasiyasi Toshkent kommunasi» tashkilotlari tor-mor qilingani, 
qochib qutilgan jangovar kuchlar Ashxobodga ko‘chib o ‘tganligini 
yozadi. U Ashxobodni Turkiston o ‘lkasi «inqilobiy tashkilotlarining 
ikkinchi tabiiy markazi» deb atab, Kaspiyortida eserlar sosial- 
demokratlami chetlatib, maxfiy bosmaxonani qo‘lga kiritganini 
bildiradi. TRMB boshlig‘i agenturasiga mahalliy sosial-demokratlar 
va eserlaming rahbarlari m a’lum ekani va ulami kuzatish maxfiy 
bosmaxona iziga tushishga imkon berganidan maqtanadi. Kvisinskiy 
1908 yil 20 noyabrda podpolkovnik Vasilevga yuborgan maxfiy 
axborotida eserlar mahalliy guruhini qo‘lga olganini aytgan b o ‘lsa, 
boshqa bir xabarida eserlar va anarxistlar uni o ‘ldirish payida izma- 
iz yurishganini xabar qilgan. TRMB boshlig‘i uning agenturasi 
gektografda yashirin xitobnomalar chiqaruvchi o ‘quvchi yoshlar 
to ‘garagini ham fosh qilganini uqtirib 
0
‘tadi1.
Imperiya siyosiy idoralarining Turkistondagi ishchi va inqilobiy 
harakatga qarshi izchil kurashi sababi faqat mahalliy aholida ozodlik 
harakati uyg‘onishidan xavotirlikdagina emas. General-gubemator 
Ichki ishlar vaziriga yuborgan xatida shu haqda gap ochgan. U 
Turkistondagi inqilobiy harakat metropoliyaga qarshi ish k o ‘rayot- 
gan firqalarga katta madad bo iish in i uqtiradi. «Chekka oikalardagi 
kuchli tashviqotlaming maqsadi, - deb yozadi u, - qo‘zg ‘alon 
ko‘tarish, hukumatni qiyin ahvolga tushirib, uni Rossiyaning Yev- 
ropa qismi inqi-lobchilariga qarshi kurashini kuchsizlantirishdir»2. 
General-gubemator ana shu maxfiy maktubida siyosiy polisiya va 
razvedka materiallariga tayanib, Turkistondagi ozodilik harakat 
XIX asming 80-yillaridan boshlanganini aytadi: «Rus aholisi 
o ‘rtasidagi inqilobiy harakat o ‘lkaga m a’muriy surgun qilingan 
va hukumatga qarshi shaxslaming paydo bo‘lishi, ikki temir y o ‘l 
qurilishi va foydalanishga topshirilishi bilan Turkistonga ko‘p 
sonli miqdordagi ishchilaming kelishi bilan boshlangan. Xuddi shu 
odamlar, shuningdek o ‘quvchi yoshlar va qisman askarlar, inqilobiy 
tashviqot uchun qulay material b o id i» . U o ‘z safiga 8 ming kishini 
birlashtirgan Butunrossiya temir y o ‘l ittifoqi 0 ‘rta Osiyo b o ‘limining 
o ‘ta xavfli faoliyatiga to ‘xtaladi: «Inqilobiy tashkilotlar, temir y o ic h i 
ishchilar guruhi bilan cheklanmay, butun Turkistonni o ‘z tarmoqlari
10 'z R MDA, 1-jamg‘arma, 31-ro‘yxat, 621-ish, 15-varaq.
20 ‘zR M D A , 1-jamg‘arrna, 12-ro‘yxat, 1367-ish, 20-varaq.
494
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bilan qamrab, Toshkent, Q o‘qon, Ashxobod viloyatlari qo‘mitalariga 
uyushdilar. Hali g ‘o ‘r o ‘quvchi yoshlar ichiga ham kirib oldilar. 
Q o‘mitalar o ‘z bosmaxonalari, qurol-yarog1 omborlari, bomba 
yasovchi ustaxonalarga, uchar jangovar otryadlarga ega. Ayrim 
qo‘shin qismlari, ayniqsa temir yo‘l va sapyor batalonlari hamda 
Q o‘qon, Marv va qisman Ashxobod gamizonlari ham tashviqotga 
uchdi»'.
General-gubemator, kavaleriya generali A.V.Samsonov (1909—
1913) siyosiy izquvarlar - Turkiston general-gubematori mahkamasi 
maxsus bo‘limi boshlig‘i Vasilev va uning xodimlaridan iborat 
markaz guruhi hamda maxfiy siyosiy polisiya - TRMB boshlig‘i 
Kvisinskiy kuzatuv va tahlillari asosida rus inqilobchilarining 
mustamlaka tuzumiga bergan zarbasi va Turkiston xalqlari milliy 
ongini uyg‘otishdagi ta’sirini shunday baholadi: «Sobit e ’tiqodli 
musulmonlaming dunyoqarashida ulkan o ‘zgarish yuz berdi va biz 
ana shu o ‘zgarishning amaliy oqibatlarini ko‘rish arafasida turibmiz. 
Bu oqibatlar nom a’lumligi bilan jumboqli, ayrim belgilariga ko‘ra 
esa o ‘lkadagi hozirgi ahvolimiz uchun juda tahlikalidio>2.
General Samsonovning 1909 yilda imperatorga yuborgan 
maktubidagi fikr metropoliya hukmdor doiralari o ‘rtasida keng 
muhokamaga sabab b o ‘ldi. Turkistonda mslashtirish jarayonini 
kuchaytirish va qattiqqo‘llik bilan siyosat o ‘tkazish tarafdorlari 
general-gubematoming o ‘lkada jandarmeriya xizmatini joriy etish, 
polisiya shtatlarini ko‘paytirish, jinoyat-qidimv idoralarini tuzish 
taklifini qo ‘ llab chiqdilar. Ehtiyotkor amaldorlardan tashqi ishlar vaziri 
graf Lam sdorf «Turkistondagi umumiy ahvol xalqaro ahvol bilan 
yaqin aloqadorligi, Rossiyaning chegaradosh Osiyo mamlakatlari 
o ‘rtasidagi ta ’siri va nufuzi bilan bog‘liqligi» haqida gapirib, general- 
gubematoming taklifiga qo‘shilmaydi. G raf Lam sdorf hamma gap 
Turkistondagi ms m a’murlarining «mahalliy aholining tilini bilmas- 
ligi, uning turmushi va urf-odatlaridan bexabarligida» ekanligini 
uqtirib o ‘tadi. Tashqi ishlar vaziri Turkistonga o ‘z vazifasiga sidqidil 
yaxshi m a’muriyat kerakligini ta ’kidladi’. 0 ‘lkada 30 yildan beri 
xizmat qilib kelayotgan, o ‘lkashunos olim sifatida tanilgan general N.
S. Likoshin ham uni qo‘llab, o‘lkani mslashtirishda rus ziyolilaridan 
samarali foydalanishni taklif qildi.
Ammo Sankt-Peterburgning oliy doiralarida qattiqqo‘l siyosat- 
donlar tarafdorlarining qo‘li baland keldi. Rus dvoryan-pomeshchik-
1 0 ‘sha hujjat, 19-varaq.
: 0 ‘zR MDA, 1-jamg‘arma, 12-ro‘yxat, 1367-ish, 20-varaq.
0 ‘zR M D A , 1-jamg‘arma, 12-ro‘yxat, 109-ish, 149-varaq.
495
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lari o ik a n i ruslashtirishning iqtisodiy tarafini k o ‘zlab, Davlat 
Dumasida Turkiston o ‘lkasidagi «ortiqcha» yerlami musodora qilishni 
yoqlab muxoliflarini siquvga olishdi. 1910 yil 7 aprelda Davlat 
Dumasida «Turkiston o ik a sin i boshqarish haqidagi Nizom»ning 
270-moddasini «Turkiston ko‘chmanchilarining ortiqcha yerlarini 
kolonizasiya ehtiyojlari uchun» musodara etishga ruhsat beruvchi 
qo‘shimcha band bilan to id irish masalasini o ‘rtaga qo‘ydilar. Shunda 
Ufa gubemiyasidan kelgan, millati boshqird noib Dumada qozoq va 
qirg‘iz noiblari yo‘qligidan afsuslanib, o ‘z so‘zida hukumat va Duma 
0 ‘rta Osiyoni iqtisodiy va madaniy rivojlantirish b o ‘yicha hech 
qanday islohot o ‘tkazmaganini aytdi va «ortiqcha yer» degan gapning 
tagida ochiq zo ‘ravonlik yotganini eslatdi. Qozon gubemiyasidan 
kelgan noib esa Turkiston aholisi saylov huquqidan mahmm etilibgina 
qolmay, endi necha-necha avlodlardan meros qolgan yerlaridan 
ham mahmm b o iish i xunuk oqibatlarga olib kelishi mumkinligini 
ogohlantirdi. Ammo chor mustamlakachilari va shovinistlari ovozi 
baland kelib, qonun loyihasi qabul qilindi va 1910 yil 19 dekabrdan 
kuchga kirdi. To‘qqiz yil ichida, ana shu qonunga ko‘ra, Sirdaryo- 
Farg‘ona ko‘chimvchilik rayoni b o ‘yicha yerli xalqning 744, 9 ming 
desyatina yeri tortib olinib, mslarga taqsimlab berildi. Podshohning 
ziroatchilik bo‘yicha vaziri Krivoshein imperatoming diqqatiga 
Turkistondagi m s kolonizasiyasi istiqboli haqidagi dasturini havola 
qilib, o ik a d a 300 ming b aq u w at ms x o ‘jaligini barpo etish uchun 3 
million desyatina sug‘oriladigan yemi musodara qilishni taklif qildi. 
Imperiya oliy doiralari ana shu maqsadni amalga oshirish uchun 
Turkistonda shafqatsiz ish k o ‘mvchi «kuchli va baquw at» hokimiyat 
b o ‘lishga mayl bildirdi. Peterburg Turkiston general-gubematori 
A.V. Samsonov va viloyat harbiy gubematorlarining xuddi shu 
xususdagi barcha talablarini qondirdi.
Ichki ishlar vazirligi general-gubematorga «agentura xarajatlari 
uchun» 3 ming mbl ajratdi. Samarqand harbiy gubematori general- 
mayor Gesketning viloyatlarda jinoiy-siyosiy qidimv idoralari tashkil 
etish va ulami gubematorlarga bo‘ysundirish taklifi ham amalga 
oshirildi. 1911 yilda Sirdaryo, Samarqand, Farg‘ona, Yettisuv va 
Kaspiyorti viloyatlarida shunday idoralar ta’sis etildi1. Viloyat harbiy 
gubematorlariga harbiy dala sudlari joriy etish, mirshablarga esa 
«tartibsizliklar sodir b o ig an d a» osmonga emas, balki to ‘g ‘ridan- 
to ‘g ‘ri olomonga qarata otish huquqidan foydalanishga ijozat berildi. 
Shuningdek, Turkiston m a’muriyatiga mahalliy aholiga nisbatan
' 0 ‘zR MDA, 461-jam g‘arma, 1-ro‘yxat, 1990-ish, 16-varaq.
496
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qo‘llaniladigan jazo choralarini rus ishchi-dehqonlariga ham q o ilash
huquqi berildi. Turkiston o ik a boshqaruvini boshqa asoslarda tubdan 
qayta qurishga bag‘ishlangan Davlat nazoratchisi, stats-sekretar 
(maxfiy kotib) P. A. Xaritonov raisligida o ‘tgan oliy amaldorlar 
kengashida (1911) Turkiston general-gubematori A.V.Samsonov 
general-gubemator hokimiyatini «imperator hazrati oliylarining 
Kavkazdagi noibi hokimiyati» kabi asosga yaqinlashtirishni talab 
qildi. Bu talabni Turkiston o ik a sin i 1908-1910 yillar davomida 
atroflicha taftish qilib, o ‘lka yangi nizomi uchun boy material to'plab 
qaytgan senator graf K K .Palen ham qo‘llab-quwatladi. Senator 
Turkiston shaharlarida mustaqil polisiya boshqarmalari, Toshkentda 
ober-polismeyster lavozimini joriy etish va o ‘lkadagi mirshab- 
polisiya xizmatlari sonini ko‘paytirishni taklif qildi. U Turkistonda 
inqilobiy harakatni to ‘xtatish uchun va «Rossiyaning Yevropa qismida 
proletariat va agrar g ‘alayonlar yuz bergan gubemiyalar tufayli 
yopirilib ко ‘chib kelayotganlaming zararli ta’sirini» kesish uchun 
Turkiston general-gubematorligida tuman polisiyasi idorasini tuzish 
g ‘oyasini ilgari surdi. Palenning fikrlari imperiya Vazirlar Kengashida 
va Turkiston o ‘lkasi m a’muriyati idorasini tubdan o ‘zgartirish 
bo‘yicha Vazirlar Kengashi a ’zosi, Davlat nazoratchisi P. Xaritonov 
raisligidagi maxsus Kengashda muhokama etildi. Kengash asosiga 
Turkiston general-gubematori Samsonovning imperatorga 1909 yil 
bo‘yicha yo‘llagan hisoboti, shuningdek, senator Palenning taftishi 
yakunlari olindi. Kengash Turkiston general-gubematorining barcha 
talablarini asosli deb topdi. Turkistonga oid barcha tadbir-choralar 
uning roziligisiz amalga oshirilmasligi ham ta’kidlandi. Imperator 
saroyi, moliya, adliya sohasidan tashqari, barcha vazirliklar idoralarini 
boshqarishda unga imperiya vaziri vakolatlari berildi. Metropoliya 
hukumati o ‘z siyosatini faqat shu birgina shaxs - Turkiston general- 
gubematori orqali amalga oshiradigan b o id i. General-gubematorga 
ikkinchi yordamchi lavozimi ham berildi. Kengash ishlab chiqqan 
Turkiston o ‘lkasi boshqamviga oid takliflar 1912 yil 20 noyabrda 
Vazirlar Kengashida muhokama etilib, m a’qullandi.
Imperiya hukmdor doiralari Turkiston o ‘lkasi rus va mahalliy 
aholisi uchun maxsus siyosat dasturini ishlab chiqdi. Rus aholisi 
o ‘rtasida inqilobiy harakatni to ‘xtatish va Turkiston xalqlari o'rtasida 
milliy-ozodlik harakatining barcha ko‘rinishlarini b o ‘g ‘ib tashlashga 
oid bir qator tavsiyalar berildi.
Turkiston general-gubematori markazdan dasturlar olib va keng 
vakolatlarga ega bo‘lib, o ‘lkada mirshablik holatini kuchaytirdi. Rus 
mustamlakachi m a’murlari joylarda josuslik nazoratini ham keng 
yo‘lga qo‘ydilar.
497
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Toshkent temir y o ii jandarm-polisiya boshqarmasi boshlig‘i, 
Alohida jandarm lar korpusi podpolkovnigi Babkin joylardagi 
xodimlariga 1910 yil 19 iyunda yuborgan k o ‘rsatmasida 1905-1907 
yillar inqilobida va ish tashlashlarda qatnashgan barcha shaxslar 
haqida m a’lumot to ‘plashni buyurdi. «Hech qanday tashviqotga y o i
qo‘yilmasin, - deb yozgan edi u, - aqllar bezovtaligiga zudlik bilan 
chora ko‘rilsin, xususan, ish tashlashlardan ogoh bo iinsin». General- 
gubem atoming «Ishchilar o ‘rtasida jinoiy adabiyotlar tarqalishiga 
zinhor y o i qo‘yilm asin!»‘ degan b u y ru g ig a benuqson rioya etish 
buyurildi.
Siyosiy polisiya tomonidan joylarga maxsus so‘rov-anketa 
yuborildi. Unda quyidagi savollar qo‘yilgan edi: «1905-1906 yillarda 
ish tashlashlar qancha b o ig a n ? Ish tashlashning maqsadi va xususiyati 
qanday? 1907 yilda qancha inqilobiy chiqishlar va terror aktlari sodir 
b o ig a n ? Sosial-demokratlar va sosial-inqilobchilar tashkilotlarida 
qancha xodimlaringiz bor?»2. Anketada inqilobiy chiqishlar salm o g i 
joylarda qanday b o ig a n i va uning ko‘shni qishloq yondosh aholisiga 
ta’sirini aniq tasvirlash zarurligi ko‘rsatilib, jandarm-polisiya 
b o iim lari o ‘z hududlarida yashirin ig‘vogarlik bilan shug‘ullanuvchi 
xodimlarga ega bo iish lari majburiy ekanligi jiddiy tarzda uqtirilgan 
edi.
Imperiya ichki ishlar vazirligi polisiya departamenti Maxsus 
b o iim bo'yicha yuborgan mutlaqo maxfiy yoilanm asida polisiya- 
jandarmeriya b oiim lari boshliqpariga aholi o ‘rtasida agentura 
tarm o giga ega b o iish ishiga shaxsan javobgar ekanliklari alohida 
ta ’kidlanib, ular ishchi tashkilotlari, inqilobiy firqalarda o ‘z 
josuslarini orttirishlari muhimligi alohida ko‘rsatildi. Bu tadbir, 
maxsus b o iim ning fikricha, «o‘tgan 1905 yildagi voqealaming oldini 
oladi»3.
TRMB va maxsus b o iim tavsiyalari asosida oik ad agi barcha 
amaldorlarga general-gubemator tomonidan hukumatga qarshi har 
qanday y o ‘nalishdagi, arzimas ko‘rinishda b o is a ham, harakatlar 
to ‘g ‘risida xabar berib turish, ayniqsa, kooperativ harakat, yo ish 
tashlash hollariga alohida e ’tibor qaratish topshirildi. «Ana shunday 
hollami sinchiklab o ‘rganish, - deb yozgan edi o ‘z ko‘rsatmasida 
general-gubemator, - juda zam r va maqsadga muvofiq ekanligini 
tajriba ko‘rsatdi. B a’zan arzimas, samarasiz va befoyda bir kunlik
1 0 ‘zR MDA, 461-jam g‘arma, 1-ro‘yxat, 68-ish, 88-varaq.
20 ‘zR MDA, 468-jam g‘arma, 1-ro‘yxat, 1-ish, 78-varaq.
! 0 ‘sha hujjat, 79-varaq.
498
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ish tashlash, yo boshqa hollar m a’lum muhitning, ayrim shaxslarning 
ichki intizomi, tashkilotchilik qobiliyati va faol chiqishiga layoqati 
uchun sinov vazifasini o ‘taydi. Bunday hollami tadqiq etish orqali 
dastlab filial b o ‘limlar, keyin esa jiddiy tashkilotlaming markaziy 
idoralarini aniqlashga muvaffaq b o iin g a n » 1.
Peterburgda ishlangan dastur bo‘yicha mustamlakachilaming 
maxfiy siyosiy idoralari izchil ishlab, Turkiston musulmonlari ongida 
jiddiy o ‘zgarish yuz berib, milliy-ozodlik kurashi ko‘rtak yozgani va 
bu holat jadidlar siymosida gavdalanganini yaxshi payqashgan. Ular 
general-gubematoming maxsus tuzilgan so‘rov anketasi bo‘yicha 
mahalliy aholining kayfiyati, dunyoqarashi, ms m a’muriyatiga 
va tuzumiga munosabati, milliy mustaqillikka intilishi hollarini 
chuqur o ‘rganishgan. TRMB o ‘zbek, qozoq, qirg‘iz, turkman, tojik 
yoshlarining dunyoqarashi va xatti-harakatlaridan xabardor bo‘lish 
uchun ularning safiga o ‘z odamlarini qo‘ygani hujjatlardan m a’lum.