O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi

qo‘yaqolaylik.  Avval  saylov  natijalari  qanday  bo‘lishini  ko‘raylik  («Zarafshon») 

singari gaplardan, garchi shakli o‘xshash bo‘lsa ham, mazmuniga ko‘ra farqlanadi.  

-  2-shaxs  birligi:  Basharang  qiyshiq  bo‘lsa,  oynadan  o‘pkalama. 

O‘ynashmagin  arbob  bilan,  arbob  urar  har  bob  bilan.  O‘zingni er  bilsang, 

o‘zgani sher bil kabi. 

- 2-shaxs ko‘pligi: Ruhingizni tetik tuting. Ilg‘orlar safida bo‘ling. elim deb, 

yurtim deb yashang. 

- 3-shaxs shakli: CHekilmasin. Xonaga kirilmasin singari. 

3. SHart-istak mayl shakllari bilan: 

- 1-shaxs: Bilmayin bosdim tikanni, tortadirman jabrini. 

- 2-shaxs: O‘lding – o‘chding. 

- 3-shaxs: Ota bolasi bo‘lma, odam bolasi bo‘l. Olim bo‘lma, odam bo‘l. 

Anglashiladiki,  gapda  ma`lum  bir  bo‘lakning  ishtirok etmasligi  gap 

strukturasini  o‘zgartirishi  baravarida  ba`zan  uning  mazmuniga  ham  ta`sir 

ko‘rsatadi.  Gapdagi  struktural  o‘zgarish  yuzada  bo‘lganligi  sababli  umumlashgan 

aniq  bilinib  turadi.  Bir  qarashda  uning  to‘liq  yoki  to‘liqsizligini,  bir  tarkibli  yoki 

ikki tarkibli ekanligini anglash mumkin bo‘ladi. Hatto ular bir-birlari bilan o‘zaro 

sinonimik  munosabatni  yuzaga  keltirishi  mumkin.  Lekin  ularning  mazmunida 

bo‘layotgan  o‘zgarishni  birdaniga  payqash  qiyinroq  bo‘ladi.  Gap  strukturasida 

---

73 

 

bo‘ladigan har qanday o‘zgarish uning mazmuniga ham ta`sir ko‘rsatishi haqidagi 

fikr bahs talab qilmasa-da, ana shu nozik farqlar hamma vaqt ham o‘zini namoyish 

etavermaydi. YUqorida ko‘rib chiqqan holatlarimiz bu nozikliklarni faqat stilistik 

tahlillar orqali payqash mumkin, degan xulosaga kelish imkonini beradi. 

SHaxsi  umumlashgan  gaplar mazmunan  maqol,  hikmatli  so‘z,  pand-nasihat 

xarakterda  bo‘lishi,  ularning  funktsional  imkoniyatlarini  ham  belgilab  beradi. 

Ularning  dastlabki  shakllanish  bosqichini  so‘zlashuv  uslubidan  axtarish  to‘g‘ri 

bo‘ladi.  Masalan,  Odamning  husniga  baho  berma,  aqliga  baho  ber!  Odobni 

beodobdan  o‘rgan.  Oz  so‘zla,  ko‘p  tingla.  Olim  bo‘lsang,  olam  seniki  singari 

aforizm  mazmunidagi  jumlalar  dastlab  shaxsi  aniq  bo‘lgan  va  bir  kishiga 

qaratilgan  gap  tarzida  shakllangan  bo‘lishi  mumkin.  Keyinchalik esa 

ommalashgan, umumlashgan va shu qurilish va mazmunda me`yorlashgan. Badiiy-

publitsistik uslublarga ham keyingi ma`nosi bilan ko‘chgan deb ayta olamiz.  

Bir  tarkibli  gaplarning  shaxsi  noaniq  bo‘lgan  turi  uning  shaxsi  aniq 

ko‘rinishiga qaraganda badiiy adabiyot tilida birmuncha kam. I. Rasulov bu tipdagi 

gaplar  badiiy  uslub,  publitsistik  uslub  va  so‘zlashuv  uslublarida  kuchli  stilistik 

vosita ekanligini  qayd  qilib,  ularning  ilmiy  asarlar  va  rasmiy-ish  qog‘ozlari  tilida 

deyarli  ishlatilmasligini  ta`kidlagan edi.

46

  Masalan:  Loyihani ertaga  beradilar 

(O.YOqubov); Suyunchidan chashna olib kelinmadimi? (A.Qahhor). 

Bu  kabi  fikrlarning  mavjud  bo‘lishiga  qaramasdan,  shaxsi  noaniq  gaplarni 

badiiy  uslub  uchun  xos  xususiyat  deb  bo‘lmaydi.  Publitsistik  uslub  ham  shaxsi 

umumlashgan gaplarning keng qo‘llanishi bilan ajralib turadi: Faktlarga murojaat