O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

 
14-mavzu.  Tabiatshunoslik darslarining 
tiplari 
R E J A : 
1. Tabiatshunoslik darslarining tiplariga tavsif. 
2. Tabiatshunoslik dars tiplari tuzilishining o’zaro bog’liqligi. 
3. Dars jarayonida frontal, guruh holida va yakka tartibda olib boriladigan ish turlari va ularning o’zaro 
qo’shilishi.  
 
Tayanch  iboralar:  «birlashtirilgan  dars»,  «predmetli  dars»,  «Yangi  material  o’rganiladigan  dars», 
«mustahkamlash  darsi»,  «o’quv  tajriba  maydonchasidagi  dars»,  «maktab 

---

 
 
 
7
7
7
2
2
2
 
 
 
geografiya 
maydonchasidagi 
dars», 
«izohli 
dars», 
«takrorlovchi-
umumlashtiruvchi dars». 
 
Maqsadi va mazmuni jihatidan har xil bo’lgan darslar turlicha sxemada tuzilishi mumkin. Odatda darsni 
quyidagi tuzilish qismlariga ajratish mumkin:  
Tashkiliy qism.  
Uy vazifasini tekshirish. 
Yangi materialni bayon qilish. 
O’quvchilarning  mustaqil  ishlashlari,  yangi  bilimlarni  mustahkamlash,  ularning  o’zlashtirilishini 
tekshirish. 
Dars materialini umumlashtirish. 
Uyga vazifa berish. 
Baholarni sharhlash. 
Tabiatshunoslik  darslari  qismlarining  izchilligi  xilma-xil  bo’lishi  mumkin:  bir  xil  darslarda 
o’quvchilarning  mustaqil  ishlari  yangi  bilimlarni  bayon  qilgandan  keyin  o’tkaziladi,  boshqalarida  undan 
oldin  bo’ladi;  uy  vazifasini  tekshirish  darsning  boshida  yoki  uning  kelgusi  bosqichlarida  olib  borilishi; 
darsning  qismlari  almashinibgina  qolmasdan,  balki  takrorlanishi  ham  mumkin.  Chunonchi,  yangi 
materialning  bayon  qilinishini  mustaqil  ishlar  bilan  navbatlashtirib,  bir  necha  qismlarga  ajratish  mumkin. 
Ba‘zi  qismlar  dars  tuzilishidan  tushib  qolishi  mumkin.  Masalan,  hamma  darslarda  xam  o’quvchilarning 
mustaqil ishlari tashkil qilinavermaydi. 
Tabiatshunoslik darsining didaktik maqsadini aniqlash — bu uning asosan nimaga — yangi maqsadni 
o’rganishga, uni mustahkamlashga, takrorlashga va tizimga solish yoki o’zlashtirishni tekshirish va hisobga 
olishga bag’ishlanishini belgilash demakdir. Tabiatshunoslik darsi bir nechta didaktik maqsadga ega bo’lishi 
mumkin,  shunga  qarab  uning  tuzilishi  va  binobarin,  darslarning  tiplari  ham  har  xil  bo’ladi.  Didaktik 
maqsadlariga qarab, darslar quyidagi tiplarga ajratiladi:  

  birlashtirilgan (kombinatsiyalashgan) dars; 

  yangi material o’rganiladigan dars; 

  mustahkamlash darsi; 

  predmetli dars; 

 
o’quv-tajriba maydonchasidagi dars; 

 
maktab geografiya maydonchasida o’tkaziladigan dars; 

 
izohli o’qish darsi; 

  kino va teledars; 

  ekskursiya darsi.  
Aytilgan har bir dars tipining xususiyatlarini qarab chiqamiz: 
Kombinatsiyalashtirilgan    (birlashtirilgan)    dars  tabiatshunoslik  darslarining  eng  keng  tarqalgan 
tipidir. Unda bir nechta didaktik vazifalar, chunonchi o’tilganlarni takrorlash, uy vazifasini (ijodiy daftarlar 
va  kuzatishlar  kundaligidagi  ishlarni)  tekshirish,  yangi  bilimlarni  o’rganish  va  mustahkamlash  kabilar  hal 

---

 
 
 
7
7
7
3
3
3
 
 
 
qilinadi. Bunda vazifalardan birortasi ham ustun kelmaydi, barchasi birgalikda (kompleks holda) hal qilinadi.   
Kombinatsiyalashtirilgan  darsni  o’tishda  xilma-xil  metod  va  uslublar:  suhbat,  o’qituvchi  hikoyasi,  tabiiy 
ob‘ekt  va  ko’rgazmali  qurollar  bilan    ishlash,    kino    va  diafilmlar    ko’rish,    maqolalar  o’qish  va  ular 
mazmunini  ishlab  chiqish,  daftarlarda  yozuvlar  qilish  va  rasmlar  chizish  qo’llaniladi. 
Kombinatsiyalashtirilgan  tipdagi  darsni  o’tishda  keng  tarqalgan  xato  —  barcha  ishlarni  ko’rgazmali 
qurollardan    foydalanmasdan    va    maqoladagi  tabiatshunoslik  faktlarini  tushuntirmasdan  matnni  (mashqni) 
o’qish  va  aytib  berishdan  iborat  qilib  quyishdir.  Dars  o’tishga  shunday  yondoshish  ta‘limiy  va  tarbiyaviy 
vazifalarning  bajarilishini    ta‘minlamaydi.  Tabiatshunoslik  o’qituvchisi  tabiat  to’g’risidagi  bilimlarning 
aoosiy  manbai  tabiat  ob‘ektlari,  darslik  esa  faqat  bilimlarni  mustahkamlash  vositalaridan  biri  ekanligini 
bilishi kerak.