O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.  Belskaya Ye.M., Grigoryans A.G. Tabiatshunoslikni o’qitish. 3-sinf. T., 2003. 
2.  Belskaya Ye.M., Grigoryans A.G. Tabiatshunoslikni o’qitish. 4-sinf. T., 2003.  
3.  Nuriddinova M.I. Tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi. T., 2005.  
4.  Nishonboeva M.G. Biologiya darslarida ekologik tarbiya. O’qituvchilar uchun qo’llanma. T., 1992. 
5.  Pakulova V.M., Kuznetsova M.I.  Metodika prepodavaniya prirodovedeniya. M., 1990. 
 
16-mavzu: Darsdan va sinfdan tashqari 
mashg’ulotlar 
R Е J A : 
1. Tabiatshunoslikni o’qitishda darsdan tashqari mashg’ulotlarni uyushtirish. 
2. Darsdan tashqari mashg’ulotlarning  tarbiyaviy va tabiatni muhofaza qilish borasidagi o’rni. 
3. Tabiatshunoslikka doir sinfdan tashqari mashg’ulotlar. 
4. O’quvchilar bilan yakka tartibda olib boriladigan ishlar. 
 
Tayanch iboralar: «sinfdan tashqari ishlar», «individual ishlar», guruh mashg’ulotlari», «klub ishi», 
«ommaviy ishlar», «qisqa muddatli tajribalar». 

---

 
 
 
8
8
8
5
5
5
 
 
 
 
Tabiatshunoslik bo’yicha sinfdan tashqari ishlarning ahamiyati va uning ijtimoiy foydali yo’nalishi. 
Darslardan  tashqari  maktabda  bolalar  bilan  darsdan tashqari  vaqtlarda  har  xil mashg’ulotlar:  ekskursiyalar       
rak ishlari, ertaliklar, sinfdan tashqari o’qishlar, qiziqishlar bo’yicha klublar va boshqa ishlar o’tkaziladi. Bu 
ishlar  o’quvchilarning  o’qituvchi  rahbarligida  ularning  bilishga  qiziqishlarini  uyg’otish  va  shuningdek 
maktab dasturini kengaytirish hamda to’ldirish maqsadida amalga oshiriladigan   chetdagi ko’pchilik faoliyat 
shakli bo’lgan sinfdan tashqari ishlar nomini oladi. 
Tabiatshunoslik  bo’yicha  sinfdan  tashqari  ishlar  darslarda  olingan  bilimlarni  kengaytirish, 
chuqurlashtirish  va  aniqlashtirish,  tabiatni  o’rganishga  qiziqish  uyg’otish,  o’quvchilar  faolligi  va 
mustaqilligini  rivojlantirish,  bu  vaqtni  tashkillash  imkoniyatini  beradi.  Sinfdan  tashqari  tabiatshunoslik 
ishlari tarbiyaviy ahamiyatga ham ega, chunki o’quvchilarning xulq-atvoriga ta‘sir ko’rsatadi. Ular moddiy 
dunyoga  qarashni  va  mehnat  madaniyatini  shakllantiradi,  bilishga  qiziqishni  va  mustaqil  kuzatish 
ko’nikmalarini  rivojlantiradi,  jamoatchilik  hissini  va  tabiatga  muhabbatni  tarbiyalaydi.  Tabiatshunoslik 
bo’yicha  yo’lga  qo’yilgan  sinfdan  tashqari  ishlar  o’quvchi  shaxsini  har  tomonlama  rivojlantirish 
vositalaridan biridir. 
Uzoq muddatli tajribalar qo’yish, gerbariy va kollektsiyalar uchun material yig’ish, model, maket va 
boshqa  ko’rgazmali  qurollar  tayyorlash,  jonli      tabiat  burchagi  va  o’quv-tajriba  uchastkasidagi  ishlar  kabi 
sinfdan  tashqari,  ishlarning  shakllari  tabiatni  o’rganishni  hayot  bilan  bog’lash  va  o’quvchilarni  politexnik 
tayyorgarlik uchun ahamiyatli bo’lgan amaliy uquv va ko’nikmalar bilan qurollantirish imkoniyatini beradi.  
Bolalarning  kuzatishlari  va  o’qituvchining  tushuntirishlari  bilan  olib  boriladigan  qishloq  xo’jaligi 
bo’yicha  amaliy  ishlari  tabiatni  boshqarish,  uni  inson  manfaati  uchun  o’zgartirish  to’g’risidagi  ta‘limot 
asoslarini  tushunib  olishlariga  yordam  beradi.  Bolalarning  ijtimoiy-foydali  faoliyatlari  ularni  mehnatga 
o’rgatadi va vatanparvarlik tarbiyasiga ko’maklashadi. Sinfdan tashqari mashg’ulotlarning barcha turlari bir-
biriga  bog’liq  bo’lishi,  biri  ikkinchisini  to’ldirishi  kerak.  Usimlik  va  hayvonlar  bilan  ishlashga  darslarda 
vujudga kelgan qiziqish sinfdan tashqari mashg’ulotlarda rivojlanishi mumkin, ayniqsa tabiatshunoslik bilan 
qiziqqan  o’quvchilar  esa  yosh  tabiatshunoslar  to’garagiga  birlashtirilishi  mumkin.  O’quvchilarda  tabiiy 
ob‘ektlarni  kollektsiyalashtirishga  moyillikni,  hayvonlarga  muhabbatni  payqagan  o’qituvchi  ularning 
qiziqishlariga  qarab  mashg’ulotlar  topishi,  tabiat  to’g’risidagi  fanni  chuqurroq  o’rganish  istagini 
rivojlantirish zarur. 
Sinfdan  tashqari  ishlarning  mazmuni.  Tabiatshunoslik  bo’yicha  sinfdan  tashqari  ishlarga  tabiatni 
o’rganish  va  muhofaza  qilish,  o’simliklarni  o’stirish,  hayvonlarni  parvarish  qilish  bilan  bog’liq  bo’lgan 
xilma-xil  mashg’ulotlar  kiradi.  Bu  mashg’ulotlar  darslarni  takrorlamasligi  va  faqat  darslarda  olingan 
bilimlarga  asoslanishi  kerak.  Bolalar  e‘tiborini  tabiat,  shuningdek  maktab  jonli  burchagi  va  o’quv-tajriba 
uchastkasidagi  kuzatishlarga  qaratmoq;  ko’cha  va  maktabni  ko’kalamzorlashtirish  bo’yicha,  qushlarni 
muhofaza  qilish  va  qishloq  xo’jaligi  zararkunandalariga  qarshi  kurash  bo’yicha  ijtimoiy-foydali  mehnatni 
tashkil qilmoq lozim. Tabiatdagi amaliy ishlar kuzatishlar va tegishli kitoblar o’qish bilan birga olib borilishi 
kerak. 

---

 
 
 
8
8
8
6
6
6
 
 
 
Sinfdan tashqari ishning jadal borishi uchun uni tashkil etish shakllarini puxta o’ylab chiqish zarur. 
Sinfdan tashqari ishlarni uch guruhga bo’lish mumkin. 
Birinchi guruhga ko’plab o’quvchilarni qamrab oluvchi ommaviy ishlar, tadbirlar, ikkinchi guruhga 
—  cheklangan  o’quvchilar  doirasida  olib  boriladigan  to’garak  ishlari  va  uchinchi  guruhga  tabiatni 
o’rganishga qiziqqan ayrim o’quvchilar bilan olib boriladigan ishlar kiradi. 
Ommaviy  mashg’ulotlar  kinofilmlarni  namoyish  qilishni,  tabiatga  ekskursiya  va  poxodlar 
o’tkazishni, ertaliklar, o’quvchilar ishlarining ko’rgazmasini tashkil qilishni, shuningdek kompaniyalar (hosil 
kuni, bog’ haftaligini, daraxtlar o’tkazish haftaligi, qushlar kuni va boshqalar)  o’tkazishni nazarda tutadi. 
Guruh  mashg’ulotlarga  yosh  geografiyachilar,  yosh  tabiatshunoslar,  klub  ishlari  kiradi.  Individual 
mashg’ulotlar  devoriy  gazetalar,  albomlar  chiqarishni;  jonli  tabiat  burchagi  va  maktab  oldi  o’quv-tajriba 
uchastkasidagi,  tabiatdagi  ishlarni;  darsdan  tashqari  o’qish  va  axborot  burchagi  uchun  tabiatshunoslik 
mazmunidagi  materiallar  tanlashning  tabiat  to’g’risidagi  «Yosh  tabiatshunos»  jurnallariga,  bolalar  ilmiy-
ommabop kitoblariga obzor berishni o’z ichiga oladi. 
Sinfdan  tashqari  ishlarning  barcha  turlari  bir-birlarini  to’ldirishi  va  takomillashtirishi  lozim. 
Individual  topshiriq  yoki  o’qituvchining  tavsiyasini  bajarishda  muayyan  qiziqish  uyg’onishi  mumkin.  Bir 
necha  o’quvchilardagi  o’xshash  qiziqishlarni  aniqlab,  o’qituvchi  ularni  to’garak  yoki  klubga  birlashtiradi. 
Bunday birlashmalar ommaviy sinfdan tashqari tadbirlarning tashkiliy markazi bo’lib qolishi mumkin, ularni 
muvaffaqiyatli o’tishi uchun turli tayyorgarlik ishlari va ko’p sonli ishtirokchilar kerak. 
Sinfdan  tashqari  ishlar  tashkiliy  shakli,  mazmuni,  o’tkazish  metodlari  jihatidan  xilma-xil  bo’lishi 
kerak.  Uning  mazmuni  qandaydir  doimiy  bo’lmaydi.  U  o’quvchilar  tarkibi,  yoshi,  qiziqishi  va  ehtiyojiga, 
maktabning tabiiy o’rami, yil fasli, xona va jihozlarga bog’liq. Boshlang’ich sinf o’qituvchilari foydalanishi 
mumkin bo’lgan ishlarning taxminiy ro’yxati quyidagicha: 
- tabiatda kuzatishlar, tabiiy hodisalarning sabablarini aniqlash; 
-  o’lkashunoslik  muzeyiga  (tabiat  muzeyiga),  qazilma  boyliklar  olinadigan  joylarga,  dala  va 
fermalarga   to’plangan    materiallarni    rasmiylashtirish bilan ekskursiyalar; 
- tabiiy  material  to’plash   va  rasmiylashtirish, kollektsiya, gerbariy, maket, model tuzish; 
- maktabning atrof tabiat xaritasi va unga yondoshgan joyning planini tuzish; 
-  ilmiy-ommabop  tabiatshunoslik  adabiyotni,  «G’uncha»,    «Yosh  tabiatshunos»  jurnallari      hamda  
«Turkiston» gazetasidagi maqolalarni jamoa bo’lib o’qish; 
-  jonli  tabiat  burchagi  tashkil  qilish,  o’simlik    va  hayvonlarni  kuzatish  va  ular  ustida  tajribalar 
o’tkazish, shuningdek maktab oldi uchastkasida tajriba va kuzatishlar olib borish; 
- tabiatshunoslik mazmunidagi  kinofilm, diafilm, diapozitivlarni ko’rish; 
-  xalq xo’jaligi yutuqlari  ko’rgazmalari bilan tanishish; 
- ommaviy tadbirlarda (bayram, ertalik va h. k.) qatnashish; 
- zoopark hayvonlari bilan tanishish; 
- tabiatni muhofaza qilish, odam hayotida o’simlik va hayvonlarning foydasi va ahamiyati to’g’risida 
suhbatlar; 
- tabiatshunoslik   mazmunidagi    bolalar    ilmiy-ommabop adabiyotiga obzor; 

---

 
 
 
8
8
8
7
7
7
 
 
 
- tabiat muhofazasiga qaratilgan ijtimoiy-foydali ishlar, ko’kalamzorlarni muhofaza  qilish, daraxt va 
butalar  o’tkazish  hamda  ularni  parvarish  qilish,  begona  va  madaniy  o’simliklarning  urug’  va  mevalarini 
yig’ish,  begona  o’tlar,  dala,  poliz,  bog’,  o’rmon  zararkunandalarga    qarshi    kurash,    foydali    hayvonlarni 
muhofaza qilish; 
- tabiatshunoslik kabinetini, o’lkashunoslik burchagini, ko’rgazmalarni,  tabiat burchagini  jihozlash; 
-  tabiiy  materialdan  oddiy  ko’rgazmali  qurollar  tayyorlash,  o’quvchilar  ishlarining  ko’rgazmasini 
tashkil qilish; 
- devoriy gazeta va    albomlar    uchun    material yig’ish; 
-  devoriy  gazeta,  «Buni  bilish  qiziqarli»,  «Eng,  eng...»,  «Tabiat  haqida  o’qi»,  «Tabiatni 
kuzatishlarimiz» va shu kabi axborot varaqalarini chiqarish; 
- yangiliklar  burchagi hamda sinfdan  tashqari o’qish mavzulari bo’yicha qo’shimcha o’qish uchun 
adabiyot yig’ish. 
Sinfdan tashqari tabiatshunoslik ishlarining metod va uslublarini o’qituvchi oldindan rejalashtiradi, 
o’quvchilar  faoliyatining  xilma-xil  turlariga  jalb  qiladi.  Sinfdan  tashqari  ishlarning  muvaffaqiyati  ko’p 
jihatdan  har  bir  mashg’ulot  uchun  materialni  to’g’ri  tanlanishiga,  uni  o’tkazishning  tuzilish  rejasi  va 
metodikasiga, shuningdek mo’ljallangan tadbirlarda o’quvchilarning faol  qatnashishlariga  bog’liqdir. 
Individual  ishlar.  Tabiatni  bilish  va  moyillik  yoki  hech  bo’lmaganda  qiziqishga  ega  bo’lgan 
o’quvchilar bilan tabiatshunoslik bo’yicha individual ishlar olib boriladi. Bolalarda tabiatga qiziqish vujudga 
kelishida  o’qituvchining  shaxsi,  uning  tabiatga  muhabbati  va  unga  ehtiyotlik  munosabati,  o’quvchilarni 
ergashtira va qiziqtira olish uquvi katta rol o’ynaydi. Uning 1-sinfda kuzatishlarni qanday tashkil qilishiga, 
bu  ishning  zarurligi  va  muhimligini  qanchalik  asoslashiga,  tabiatshunoslikni  o’qitishni  qanday  yo’lga 
qo’yishiga  o’quvchilarning  bilim  sifatigina  emas,  balki  darsdan  tashqari  vaqtlarda  tabiatshunoslik  ishlari 
bilan ishlashga istaklari ham bog’liqdir. 
Individual  topshiriqlarni  bajarish  tadqiqiy  ish  ko’nikmalarini  shakllantiradi,  bolalarning  bo’sh 
vaqtlarini  foydali  va  qiziqarli  ishlar  bilan  to’ldiradi.  Individual  topshiriqlarning  mazmuni  o’quvchilarning 
qiziqishlari  bilan  belgilanadi.  O’quvchini  nimaiki  qiziqtirmasin  —  xona  o’simliklarini  parvarish  qilishmi, 
hayvon va o’simliklarni tasvirlagan marka yoki otkritkalarni to’plashmi, gerbariy tuzishmi, tabiatda tajribalar 
qo’yish  va  kuzatishlar  o’tkazishni  —  u  o’qituvchi  tomonidan  ma‘qullanishi  va  quvvatlanishi  lozim. 
Individual topshiriqlarning mavzulari o’quvchilarning qiziqishlariga qarab tanlanadi, ammo topshiriqlarning 
mazmuni  ularning  bajarilishini  tashkil  qilishy  va  metodikasi  o’qituvchi  tomonidan  sinchiklab  o’ylangan 
bo’lishi kerak (o’rganish ob‘ekti, kuzatish yoki ish joyi belgilanadi, plan tuziladi). Ishning oxirga yetkazilishi 
va  unga  qiziqishni  yo’qolmasligi  uchun  individual  topshiriqlarni  bajarilishida  o’qituvchi  o’quvchilarga 
muntazam yordam ko’rsatib borishi zarur. 
Gerbariy  yoki  kollektsiyalar  tuzish  kabi  shunday  topshiriqlarning  bajarilishi  faqat  o’qituvchi 
o’quvchilarni  oldindan  o’simlik,  hasharot  va  boshqa  tabiat  ob‘ektlarini  yig’ish,  o’simliklarni  kuzatish, 
to’plangan materiallarni montaj qilish va shu kabilarning qoidalariga o’rgatgandagina muvaffaqiyatli bo’ladi. 
Shu  maqsadda  tabiatga  o’quv  ekskursiyasi  va  mehnat  ta‘limi  darslaridan  foydalaniladi.  Tabiiy  material 
to’plash qoidalari haqida hikoya qila borib, o’quvchilarga tabiatni muhofaza qilish zarurligini eslatish kerak. 

---

 
 
 
8
8
8
8
8
8
 
 
 
Individual  topshiriqlarning  bajarilishini  tekshirib  borish  kerak,  ish  oxirida  esa  uning  natijalarini 
o’quvchilarga  bayon  qilish  zarur.  Doim  esda  tutish  kerakki,  individual  ishlarning  amaliy  ahamiyati  faqat 
o’quvchilar  uni  amalga  oshirish  zarurligini  tushunganlaridagina  ta‘minlanadi.  Shunga  ko’ra  qilingan  ish 
to’g’risida vaqt-vaqti bilan (tabiatshunoslik darslarida yoki sinfdan tashqari mashg’ulotlarda) hisobot tinglab 
borish  foydalidir.  Bunda  har  bir  individual  ishning  natijalari  barcha  o’quvchilarning  boyligi  bo’lib  qoladi. 
Bunday  hisobotlar  sinfdan  tashqari  ishlarga  qiziqishni  rag’batlantiradi,  tabiat  to’g’risidagi  o’quvchilar 
bilimini to’ldiradi va kengaytiradi, ularni sinfdan tashqari ishlarning barcha shakllarida faol qatnashishlariga 
olib keladi.