Qo
ra
q
a
lpo
g„
ist
o
n
R
e
spu
bl
ik
a
si,
vil
o
y
a
tl
a
r
va
T
o
shk
e
nt
sha
hr
i
ma
ha
ll
iy
by
u
dj
e
tl
a
rig
a
u
mu
mda
vl
a
t
so
liq
la
rda
n
a
jr
a
tma
la
r
me
‟y
o
rl
a
ri
So
li
q
t
u
ri
Yuridik
sh
ax
sl
a
r-
n
in
g
da
ro
ma
diga
so
li
q
Sav
do
va
umu
mo
v
q
a
t-
la
n
ish
kor
x
o
n
al
a
ri
y
al
pi
da
ro
ma
di
-
da
n
y
ag
o
n
a
so
li
q
to„
lo
vi
da
n
aj
ra
tma
Mik
ro
fir
ma
va kic
h
ik
kor
x
o
n
al
a
r
y
ag
o
n
a
so
li
q
to„
lo
vi
da
n
aj
ra
tma
Jism
o
n
iy
sh
ax
sl
a
rda
n
da
ro
ma
d
so
li
g„
i
Q
o„
sh
il
ga
n
q
iy
mat
so
li
g„
i
Ak
siz
so
li
g„
i
Yer
q
a‟
ri
da
n
fo
y
d
al
a
n
g
an
li
k uch
u
n
so
liq
Hudu
dl
ar
n
o
mi
Ben
zin
D
iz
el
y
o
q
il
g„
isi
Av
iats
iy
a
kero
sin
i
Alkog
o
l
mah
sul
o
ti
(et
il
sp
irti
da
n
ta
sh
q
ar
i)
Yillar
2016
2017
2018
2016
2017
2018
2016
2017
2018
2016
2017
2018
2016
2017
2018
2016
2017
2018
2016
2017
2018
2016
2017
2018
2016
2017
2018
2016
2017
2018
Q
or
a
qa
lp
o-
g‗
ist
on
Resp
u
b
lik
asi
100
100
88
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
58
10
0
10
0
100
100
100
A
ndij
on
vilo
yat
i
100
100
65
100
100
100
100
100
100
100
100
100
1
00
100
10
0
100
100
100
100
100
B
u
xo
ro
vilo
yat
i
5
3
37
79
100
95
100
100
95
5
0
50
100
5
3
37
5
5
3
37
5
3
37
5
3
37
50
50
100
2
Ji
zzax
vilo
yat
i
100
100
81
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
Q
as
h
qa
d
ar
yo
vilo
yat
i
60
29
32
100
95
100
100
95
100
100
100
60
29
37
50
50
100
2
N
av
oiy
vilo
yat
i
55
37
92
100
95
100
100
95
55
37
100
55
37
31
50
50
100
2
N
am
ang
an
vilo
yat
i
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
10
0
100
100
100
100
100
Samar
qa
n
d
vilo
yat
i
100
100
70
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
Sur
xan
d
ar
yo
vilo
yat
i
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
10
0
10
0
10
0
10
0
10
0
10
0
10
0
10
0
100
100
100
100
10
0
100
Si
rd
ar
yo
vilo
yat
i
100
100
90
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
73
100
100
100
100
100
100
T
oshk
ent
vilo
yat
i
30
6
100
1
95
100
100
95
30
6
74
30
6
50
50
2
Far
g‗
on
a
vilo
yat
i
100
100
85
100
100
100
100
100
100
100
100
1
00
100
21
10
0
10
0
83
10
0
10
0
10
0
10
0
100
100
100
100
100
Xoraz
m
vilo
yat
i
100
100
83
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
79
100
10
0
100
100
100
100
T
oshk
ent
sh
ahr
i
2
2
2
2
10
2
2
2
2
4
2
2
50
20
218
Bu
me‘yorlarning
o‗zgarishini mahalliy
byudjetlar
xarajatlarini shu hududdan tushadigan soliqlar hisobiga
qoplash va yuqori byudjetlardan quyi byudjetlarga transfertlar
hajmini kamaytirish zaruriyati bilan izohlash mumkin.
Me‘yorlarni aniqlashda umumdavlat va mahalliy soliq
tushumlarining kutilayotgan rejasi, mahalliy byudjetlar
xarajatlarining kutilayotgan minimumi hisobga olinadi. Ba‘zi
hududlarda masalan, Qoraqalpog‗iston Respublikasi, Andijon,
Jizzax, Namangan, Samarqand, Sirdaryo, Xorazm viloyatlarida
bu me‘yorlar 100 foiz gacha belgilangan. Umumdavlat
soliqlarining tushumi barqaror bo‗lgan viloyatlarda mazkur
me‘yorlar minimal darajada belgilanadi. Bunday hududlarda
sanoat va savdoning rivojlanganligi hududning soliq
salohiyatining yuqori darajasini ta‘minlab beradi. Bunday
hududga Toshkent shahri misol bo‗ladi, masalan, tartibga
soluvchi daromadlardan: qo‗shilgan qiymat solig‗i, yuridik
shaxslardan foyda solig‗i, jismoniy shaxslardan daromad solig‗i,
shuningdek, mikrofirmalar va kichik korxonalardan yagona
soliq tushumlaridan ajratmalar me‘yorlari 2-4 foiz qilib
belgilangan.
So‗nggi yillarda iqtisodiy salohiyati birmuncha yuqori
bo‗lgan Qashqadaryo, Navoiy, Toshkent viloyatlari hamda
Toshkent shahridan boshqa barcha viloyatlar bo‗yicha
umumdavlat soliqlarining tegishli mahalliy byudjetlarga
to‗lig‗icha, ya‘ni 100 foiz qoldirilishi bilan bog‗liq amaliyot
qo‗llanib kelingan. Umumdavlat daromadlaridan Toshkent
shahar byudjetiga ajratmalar me‘yorlari yildan yilga o‗zgarib
turishini, me‘yorlarning past darajada belgilanayotganligini
kuzatish mumkin. Xususan, 2016-2017-yillar uchun deyarli
barcha umumdavlat soliqlaridan ajratmalar me‘yorlari 2 foiz
qilib belgilangan. 2018-yilga kelibgina savdo va umumiy
ovqatlanish korxonalari yalpi daromadidan yagona soliqdan
Toshkent shahar byudjetiga ajratma me‘yori 10 foiz, jismoniy
shaxslardan daromad solig‗idan - 4 foiz belgilangan. Bu
tadbirlar
mahalliy
byudjet
daromadlari
barqarorligini
219
ta‘minlash,
mahalliy
byudjetlar
manfaatlarini
to‗laroq
qondirish,
mahalliy
organlarning
daromadlarni
to‗liq
undirishdagi qiziqishini oshirish maqsadlarini ko‗zlagan holda
amalga oshirilgan.
Iqtisodiy islohotlarni yanada rivojlantirishda O‗zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-iyundagi ―Mahalliy
byudjetlarni shakllantirishda mahalliy davlat hokimiyati
organlarining byudjet vakolatlarini kengaytirish chora-
tadbirlari to‗g‗risida‖gi PF-5075-sonli farmoni hamda 2017-yil
7-iyundagi ―Mahalliy davlat hokimiyati organlarining byudjet
vakolatlarini kengaytirish va mahalliy byudjet daromadlarini
shakllantirishdagi mas‘uliyatini oshirish to‗g‗risida‖gi PQ-3042-
sonli qaroriga muvofiq mahalliy byudjetlarning daromad
bazasini kengaytirish hamda mahalliy davlat hokimiyati
organlarining byudjet vakolatlarining zamonaviy mexanizmlari
joriy etilgan.
9.5. Davlat byudjetining soliqsiz daromadlari
tarkibi va tuzilishi
O‗zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksiga ko‗ra davlat
byudjetining soliqsiz daromadlariga yuridik va jismoniy
shaxslardan, shuningdek, chet davlatlardan kelgan qaytaril-
maydigan pul tushumlari, rezident-yuridik shaxslarga va chet
davlatlarga berilgan byudjet ssudalarini qaytarish hisobiga
tushadigan to‗lovlar va davlatning moliyaviy va boshqa
aktivlarining joylashtirilishi, foydalanishga berilishi va
sotilishidan olingan daromadlar kiritilgan.
Soliqqa kirmaydigan, ya‘ni soliqsiz daromadlarning
ko‗pchiligi doimiy, qat‘iy belgilangan stavkada undiriladigan
xazina (byudjet) daromadlari ko‗rinishiga ega bo‗lmaydi.
Byudjetning soliqsiz daromadlari qat‘iy rejalashtirilmasligi
kerak, lekin amaliyotda ko‗p hollarda ular odatda, ilgarigi
yildagi
tushumlar
darajasida
rejalashtiriladi.
Soliqsiz
daromadlar, soliqli daromadlar kabi O‗zbekiston Respub-
220
likasining vakillik organlari tomonidan jismoniy va yuridik
shaxslar uchun joriy qilinadi. Soliqsiz daromadlar ham
majburiy, ham ixtiyoriy shakllarda bo‗lishi mumkin.
Soliqsiz daromadlar ro‗yxati hamma darajadagi byudjetlar
uchun yagona bo‗lib, byudjet tasnifi bilan belgilanadi va o‗z
ichiga quyidagilarni oladi:
1. Davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo‗lgan
mulkdan yoki xo‗jalik faoliyatidan olingan daromadlar, shu
jumladan:
davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligidagi mulkni
foydalanishga berishdan olingan daromadlar;
davlatga tegishli aksiyalar bo‗yicha dividendlar;
davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo‗lgan mulkni
ijaraga berishdan, shu jumladan qishloq xo‗jaligi va noqishloq
xo‗jaligi maqsadlaridagi yerlar uchun ijara to‗lovidan olingan
daromadlar;
vaqtinchalik bo‗sh turgan byudjet mablag‗larini bank va
kredit tashkilotlarida joylashtirishdan olingan daromadlar;
xizmat ko‗rsatish va davlat xarajatlarini qoplashdan
olingan daromadlar;
davlat va mahalliy tashkilotlardan to‗lovlar;
davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo‗lgan mulkdan
yoki xo‗jalik faoliyatidan olinadigan boshqa tushumlar.
2. Davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo‗lgan mulkni
sotishdan olingan daromadlar, shu jumladan:
davlat mulki bo‗lgan korxonalar va tashkilotlarni
xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarishdan olingan
tushumlar;
davlat ixtiyoridagi uy-joylarni (kvartiralarni) sotishdan
tushumlar;
davlatning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish
fondlarini, transport vositalari va boshqa uskuna-jihozlarni
sotishdan olingan daromadlar;
musodara qilinib, davlat va mahalliy hokimiyat egaligiga
o‗tgan egasiz mol-mulkni sotishdan olingan daromadlar.
221
3. Davlat zaxiralarini sotishdan olingan daromadlar.
4. Yer va nomoddiy aktivlarni sotishdan olingan
daromadlar.
5. Davlatga qarashli bo‗lmagan manbalardan kapital
transfertlar tizimlari.
6. Jarima-jazolarni qo‗llash, yetkazilgan zararni qoplash,
shu jumladan:
standartlar va texnik shartlardan chetlashgan holda
tayyorlangan mahsulotni ishlab chiqarganlik va sotganlik
uchun tushumlar summasi;
narxlarni qo‗llash tartibini buzganlik uchun jazolar;
jinoyatlar qilish va moddiy boyliklar kamomadida aybdor
bo‗lgan shaxslardan undiriladigan summalar.
7. Tashqi iqtisodiy faoliyatdan olingan daromadlar, shu
jumladan:
davlat kreditlari bo‗yicha foizlar;
davlat zaxiralarini sotishdan olingan daromadlar;
markazlashtirilgan eksportdan tushumlar summasi;
tashqi iqtisodiy faoliyatdan olingan boshqa tushumlar.
8. Boshqa turli soliqsiz tushumlar.
Byudjetning soliqsiz daromadlari hududiy belgiga ko‗ra
(muayyan darajadagi byudjetga kiritish), jalb qilish va
shakllantirish usuliga ko‗ra (majburiy yoki ixtiyoriy) va soliqsiz
tushumlarni shakllantiradigan to‗lovlarni undirishning aniq
asoslariga ko‗ra (davlat mulkini sotishdan olingan daromadlar)
tasniflanadi.
Soliqlar va soliqsiz to‗lovlarning ko‗pgina o‗xshash
tomonlari bilan birga, qator farqlariga ham mavjud.
Pul mablag‗larining muayyan qismi davlat xazinasiga
soliqsiz to‗lovlar tarzida kelib tushadi. Ular ham soliqlar va
boshqa yig‗imlar singari davlat oliy hokimiyat organi tomonidan
belgilanadi.
Shu bilan birga soliqlar va soliqsiz to‗lovlar o‗rtasida
muayyan farqlar mavjud. Jumladan, bu farqlarni quyidagi-
lardan iborat, deb izohlash mumkin:
222
soliqsiz to‗lovlar soliqlardan farq qilib, ikki tomonlama
huquq va burchlar kelib chiqishiga sabab bo‗ladi. Masalan,
faoliyatning muayyan turi bilan shug‗ullanish huquqini
beradigan
litsenziyalarni
olish
maqsadida
belgilangan
to‗lovlarning amalga oshirilishi boshqa shartlar bajarilgani
taqdirda vakolatli ruxsatnomani berishi lozim bo‗ladi;
soliqsiz to‗lovlar ko‗pchilik hollarda majburiy ravishda
to‗lanmaydi;
soliqsiz to‗lovlar muayyan maqsadga mo‗ljallanadi hamda
ana shu maqsadda undan foydalanish lozim.
Respublika byudjeti va mahalliy byudjetlar soliqsiz
daromadlarining guruhlanishi.
Soliqsiz to‗lovlar respublika
byudjeti va mahalliy byudjetlar daromadlarida jamlanadi.
Ushbu mahalliy soliq va yig‗imlarning to‗lovchilar doirasi, soliq
solish obyektlari, soliq va yig‗imlar yuzasidan yengillik va
imtiyozlar, soliq va yig‗imni hisoblab chiqish va to‗lash
tartiblari mahalliy hokimiyat idoralarining bevosita o‗zlari
tomonidan belgilanadi.
Soliqsiz to‗lovlar hududiy belgisiga ko‗ra: umumdavlat
miqyosidagi va mahalliy to‗lovlarga; shakllanish usuliga ko‗ra:
majburiy va ixtiyoriy; jamlanish usuliga ko‗ra: davlat
byudjetida yoki byudjetdan tashqari jamlanadigan turlarga
bo‗linadi.
Soliqsiz to‗lovlar olinish asoslariga ko‗ra quyidagi turlarga
bo‗linadi:
tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to‗lovlar, bu
to‗lovlarning tabiiy resurslardan tejab-tergab, samarali
foydalanishda ahamiyati katta;
davlat idoralari tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarga
huquqiy ahamiyatga ega bo‗lgan turli xizmatlar ko‗rsatishdan
olinadigan to‗lovlar. Ular jumlasiga:
-
tashqi iqtisodiy va boshqa faoliyat tufayli bojxona
idoralariga to‗lanadigan to‗lovlar;
223
-
sud va boshqa huquq-tartibot idoralariga murojaat
qilinganda to‗lanadigan davlat boji;
-
davlat ro‗yxatidan o‗tkazish, litsenziya (ruxsatnoma)
olish va tovarlar uchun sertifikatlar olishdagi to‗lovlar;
-
bozorlar,
yarmarkalar
va
boshqa
savdo
shaxobchalaridan olinadigan bir martalik patta to‗lovlari;
-
qimmatli qog‗ozlar chiqarish va joylashtirish, lotereya
o‗yinlarini o‗tkazish uchun to‗lovlar;
-
davlat mulkini xususiylashtirishdan kelib tushadigan
daromadlar;
-
jarima tarzidagi to‗lovlar (jarimalar, penyalar va
boshqalar).
Davlat byudjetining soliqsiz daromadlari daromad
manbalari sifatida nobarqaror va doimiy xususiyatga ega
bo‗lgan daromadlar hisoblanadi. Buning sababi shundaki,
birinchidan, davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni mohi-
yatiga ko‗ra nobarqaror jarayon bo‗lib, xususiy-lashtirishdan
olinadigan daromadlarning ham nobarqaror bo‗lishiga olib
keladi; ikkinchidan, davlatga tegishli oltin-valyuta zahiralarini
bozor
stavkalarida
joylashtirish
natijasida
olinadigan
daromadlar joylashtiriladigan moliyaviy aktivlarning miqdoriga
va bozor stavkalarining o‗zgarishiga bog‗liq bo‗lgan-ligi sababli
ulardan olinadigan daromadlarning summasi doimiy ravishda
tebranib turadi; uchinchidan, xorijiy tashkilotlardan va
davlatlardan olinadigan moliyaviy yordam-larning miqdori
ularni taqdim etuvchilar tomonidan mustaqil ravishda
belgilanadi. Bu esa ularning miqdorini oldindan belgilash
imkonini bermaydi.
Xulosa qilib aytganda, soliqsiz daromadlar fiskal va
iqtisodiy funksiyalarni bajaradi. Ular daromad manbayi sifatida
nobarqaror bo‗lib, davlat byudjeti daromadlarining umumiy
hajmida nisbatan kichik salmoqni egallaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |