O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti sport va chaqiriqqacha harbiy ta’lim fakulteti jismoniy madaniyat kafedrasi sport mahoratini oshirish fanidan kurs ishi

6. Futbolchilarni jismoniy tayorgarlik darajasini tekshirish
Umumiy jismoniy tayyorgarlikda mushak-paylarning rivojlanishi va mustahkamlanishiga ichki a'zo va tizimlar funkciyasini takomillashtirishga, harakatlarni koordinaciya qilishni yahshilash va harakat sifatlari umumiy darajasini oshirishga erishiladi.
Ko’pgina mutahassislar jismoniy sifatlarni rivojlan-tirishga qaratilgan mahsus mashqlar yordamida ayrim tehnik usullarni rivojlantirish mumkinligini va buning uchun odatda, bajarish harakteri tuzilishiga ko’ra tehnik usul yohud uning alohida elementlariga o’hshash bo’lgan mahsus mashqlar qo’llashni tavsiya etganlar.
Pedagogik nuqtai nazardan jismoniy tayyorgarlikni umumiy va mahsus jismoniy tayyorgarlikka ajratiladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik (UJT) yuqorida ko’rsatib o’tilgan masalalarni hal qilib, mahsus jismoniy tayyorgarlikka poydevor hisoblanadi. Futbolchi umumiy jismoniy tayyorgarlikning asosiy vositasi sifatida predmetlar bilan va predmetlarsiz bajariladigan umumiy rivojlanish gimnastika mashqlari, bajariladigan harakatlar intensivligini muntazam ravishda almashtirilgan holda juft-juft bo’lib mashq qilish, harakatli va sport o’yinlari, estafetalar, krosslardan foydalanadi.
Sportchining jismoniy qobiliyati yoki uning harakat qilish imkoniyatlari kuch, tezkorlik, chaqqonlik sifatlaridan belgilasa bo’ladi. Jismoniy sifatlarni takomillashtirish asosida organizmning o’z ishlash qobiliyati darajasidan takroriy ortiqcha, jismoniy yuklamag bardosh bera olishi yotadi.
Yosh futbolchilar bilan ishlashdagi dastlabki tayyorgarlik bosqichida har tomonlama jismoniy tayyorgarlikni egallashga, sog’liqni mustahkamlash va garmonik rivojlanishga, hilma-hil ko’nikma va malakalarni egallab olishga, futbol o’yini tehnikasi va taktikasining boshlang’ich asoslariga o’rgatishga qaratilgan vositalar kompleksidan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Jismoniy tayyorgarlikning bu vaqtdagi vazifasi avvalo yosh futbolchilarning harakat funktsiyalarini (kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik va epchillik, shuningdek o’z harakatlarini vaqt oralig’ida, havoda va muskullarning zo’r berish darajasiga ko’ra boshqara bilish harakat funkciyasining asosiy komponentlaridir) shakllantirishdan iborat bo’ladi. harakatlar tezligini tarbiyalashga katta e'tibor berish kerak, chunki bolalik va o’smirlik yoshida ana shu eng muhim jismoniy sifatni tarbiyalash uchun keng imkoniyatlar mavjuddir.
7. Tajriba tadqiqqotlarni tashkil etish va ularni o’tkazish tartibi.
Shuni qayd qilish kerakki, dastlabki tayyorgarlik va boshlang’ich sport ihtisoslashuvi bosqichlarida tezkorlik, chaqqonlik bilan mustahkam bog’liq ravishda tarbiyalanadi, bu esa siljishning (bir joydan ikkinchi joyga o’tishning) racional tehnikasini egallab olish uchun zarur asos yaratadi.
Tahmin va maqsadga muvofiq ravishda mazkur tadqiqot oldiga quyidagi vazifalar qo'yilgan;
1. Futbolchilarningjismoniy va tehnik - taktik tayyorgarligi tuzilishini aniqlash.
2. O'tkazilgan dastlabki tadqqiqot natijalari asosida tezkorlik sifati rivojlanish darajasini ko'tarishga imkon beruvchi mashqlar majmuini ishlab chiqish va tajriba yordamida isbotlash.
3. Futbolchilarda tezkorlik sifatini rivojlantirishga yo'naltirilgan tavsiya etilgan mashqlar samaradorligini aniqlash.
qo'yilgan vaeifani qal etish uchun tadqiqotning quyidagi usulari qo'llaniladi:
1. ilmiy - uslubiy adabiyotlarni nazariy taqlil qilish va umumlashtirish;
2. Futbolchilarning mashq jarayoni ustida pedagogik kuzatuv o'tkazish;
3. Futbolchilarning jismoniy tayyorgarligi darajasini testlash;
4. Pedagogik tajriba;
5. Tadqiqot natijalarining statistik taqlili.
Mutahasislarning jismoniy tayyorgarlik tuzilishi va uning kerakli natijaga erishishdagi aqamiyatiga taalluqli fikrlari turlicha.
Shunga ko'ra o'yin natijasiga ta'sir ko'rsatuvchi omil o'rganildi.
O'rganilgan adabiyotlarda futbolchilarning tezkorligini rivojlantirish vosita va usullar to'qrisi-dagi ma'lumotlar etarlicha to'liq berilgan.
Bu nazorat me'yori O'zbekiston Respublikasi futbol federaciyasi qoshidagi ilmiy - usuliy kengash tomonidan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan bo'lib, ular yoshlar terma jamoasi sportchilarning jismoniy tayyorgarligi darajasini baholashda qo'llaniladi.
Nazorat me'yorlarini qabul qilish umum qabul qilingan usuliyat asosida o'tkaziladi.
Biz ishlab chiqqan pedagogik tajriba futbolchilarning tezkorlik tayyorgarligini oshirishga yo'naltirilgan mashqlar samaradorligini tasdiqlash maqsadida o'tkaziladi.
Tajriba tadqiqotlari davomida olingan ma'lumotlarga sport pedagogikasida umum qabo'l qilingan matematik - statistik ishlov berildi.
Olingan natijalarga matematik - statistik ishlov berilishi urtacha arifmetik kattalikni (H) va o'rtacha kvadratik oqishni qisoblashdan iborat.
Tadqiqotlar 2010 - 2011 yildagi musobaqalar davrida, o'quv mashq yiqinlari vaqtida BO'SM jamoa futbolchilari ishtirokida o'tkazildi.
Tadqiqotda jami 40 ta futbolchi qatnashdi, ulardan 20 nafari nazorat guruhida, 20 nafari esa tajriba guruhida bo'ldi.
Tadqiqotlar ikkin bosqichda o'tkazildi:
I bosqich (2010y. sentyabr - 2011y. noyabr) - mahsus ilmiy - usuliy adabiyotlarni o'rganish qamda taqlil qilish, ilqor amaliy tajribani umumlashtirish.
II bosqich (2010y. noyabrdan - 2011y. Aprel) - futbolchilarning mashq faoliyati ustida pedagogik nazorat o'tkazish.
Aytib o'tilgan tajriba jarayonida futbolchilarning musobaqa faoliyati va mahsus jismoniy tayyorgarligi tuzilishining hususiyatlari aniqlandi.
Pedagogik kuzatuvlar natijalari asosida futbolchilarning jismoniy sifatlari qamda tehnik - taktik maqoratini takomillashtirish bo'yicha mashqlar tanlab olindi.
Testlash muolajasi qamda muayyan tetslarni tanlashda biz quyidagi mulohazalardan kelib chiqdik;
- foydalaniladigan testlar o'lchanadigan sifatni ob'ktiv ravishda baqolashi va ishonchlilik, serahborotlik talablariga javob berishi kerek;
- nazorat dasturi ko'p vaqt sarfini talab qilmasligi, maksimum ahborot berishi lozim;
- testlash natijalari tekshiruv tugaganidan so'ng tezlik bilan qo'lga kiritilishi kerak;
- alohida testlar ko'rsatgichlari ularning o'lchov birliklaridan qat'iy nazar uzaro taqqoslana olishi zarur. Bizning ishimizda qator tadqiqot ishlari qamda Amaliy tajriba umumlashmalari asosida jadvalda ko'rsatilgan testlardan foydalanildi. Biroq shuni e'tiborga olish kerakki tekshirilayotgan futbolchilar ko'rsatgan test natijalari o'z - o'zidan tayyorlik darajasining etarlicha ob'ektiv mezoni bo'la olmaydi. Shu munosbat bilan tayyorgarlik haqida hulosa qila olish uchun test natijalarini baholash kerak. Har hil mualliflar balli baholash shkalalarining qator variantlarini taklif kiladilar.
Qayd etish kerakki jismoniy tayyorgarlik darajasi past va o'rtachadan past bo'lgan futbolchilarning qissasi etarlicha yuqori. Nazorat guruhida bu ko'rsatgich 51,0 % ni tashkil etadi.
Tadqiqot natijalari taqlili nazorat guruhi bilan ishlaydigan murabbiylar futbolchilarning jismoniy tayyorgarligiga, aynan tezkorlik sifatlarini rivojlantirishga antsha kam e'tibor ajratishlari ajratishlari qaqida hulosa chiqarishga imkon beradi.
Nazarimizda, futbolchilarning tehnik - taktik mahorati etarlicha barqaror bo'lsa, tayyorgarlik jarayonini boshqarish samaradorligi aslida ko'proq murabbiyning futbolchi qolatini boshqara olishi bilan, tor ma'noda esa sportchilar jismoniy tayyorligi darajasining eng yuqori aloqida ko'rsatgichlariga erishish qamda bu darajani butun musobaqa davri davomida saqlab turish malakasi bilan belgilanadi.
Futbolchilar jismoniy tayyorligi darajasi va tuzilishini tekshirish natijalari qarakat sifatlarining yuqori rivojlanish darajasi sportchilarning musobaqalarda muvoffaqiyatli qatnashishi uchun muhim omil qisoblanadi. Tayyorgarlik jarayoni samaradorligini baholash mezoni sifatida jismoniy tayyorgarlik jamoaviy darajasining taklif etilayotgan modeliga qamda alohida qarakat sifatlari rivojlanishning alohida qiymatlariga qarab mo'ljal olishni taklif qilamiz.
Tezlik sifatlari nazorat guruhining 24,1 % futbolchilardagina «yuqori» va «o'rtacha baland» baholariga mos keladi. Hudi shunday manzara tezlik - kuch qamda tezlik chidamliligi sifatlarining rivojlanish darajasiga qam mos bo'lib, bu hususiyatlar 31,0 % o'yinchilarda modelga muvofiq faqat umumiy chidamlilikning rivojlanish darajasi ko'rsatgichlari, umuman, model ko'rsatgichlariga muvofiq bo'lib, 51,7 % futbolchilar talabga javob beradi.
Bizning izlanish va kuzatishlarimizdan ma'lum bo’ldiki, yosh futbolchilarning jismoniy tayyorgarligi va uni rivojlantirishda, ularning davrlariga (8-10, 11-12, 13-14, 15-16 yoshli). Ya'ni, yoshlik oraliqlariga e'tibor berilishi kerak.
Boshlanhich davrda 8-10 yoshda futbol sport turida bolalarga jismoniy sifatlarni tarbiyalashda, mashqlarni minimal darajada berilishni murabbiylar ta'kidlashgan. Bu yoshda yosh organizmga jismoniy sifatlarni berilishni maksimal darajaga olib chiqish mumkin emas.
Anketa so’rovnomalardan shuni tahlil qildiki, yosh futbolchilarning boshlanhich davrida mashhulotlarda chaqqonlikni tehnik harakatlarga bohliq holda va egiluvchanlik sifatlarini berilishi o’rinlidir.
Ikkinchi davrda yosh futbolchilarning 10-12 yoshda futbol mashhulotlarda kuch, tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini tarbiyalash mumkindir. Bu yoshda yosh futbolchilarning biologik va anatomik tomondan o’sish davri hisoblanadi. Shuning uchun Ushbu yoshda mashhulotlarda jismoniy tayyorgarlikni (kuch, tezkorlik, chaqqonlik) minimal darajadan asta-sekinlik bilan maksimalga etkazish maqsadga muvofiqdir.
Keyingi davrlarda yosh futbolchilarning 13-14 va 15-16 yoshda jismoniy tayyorgarlikni ancha etibor berilib rivojlanishni ta'kidlanadi. Jismoniy sifatlarni Ushbu yoshda rivojlantirish kompleks tarzda amalga oshiriladi.
Murabbiylar yosh futbolchilarning jismoniy tayyorgarligini oshirishda yilning tayyorgarlik davrida jismoniy sifatlarga katta e'tibor berilishni ta'kidlashadi. Jismoniy sifatlarni oshirishda mashhulotlarda katta yuklama berilishi yosh futbolchilarni tez charchashga olib keladi. Shuning uchun jismoniy tayyorgarligini oshirishda tehnik harakatlarga va harakatli o’yinlarga bohlab o’tish samaralidir.
Jismoniy tayyorgarlik mashhulotlarning mazmuni jismoniy hislatlarni umumiy va mahsus rivojlantirishga yordam beradigan mashqlardan iboratdir. Jismoniy tayyorgarlik mashhulotlari yil bo’yi olib boriladi. Ammo ularning mazmuni yillik ta'lim va trenirovka turkumining u yoki bu bosqichida hal qilinadigan vazifalarga bohliq holda o’zgarib turadi. Jismoniy tayyorgarlik mashhulotlarning salmohi tayyorgarlik davrida, ayniqsa, uning boshlanishda kattadir.
Jismoniy tayyorgarlik mashhulotlarida umumiy va mahsus jismoniy tayyorgarlik vazifalari hal qilinadi. Agar mashhulotlarni maqsadi umumiy jismoniy tayyorgarlik, masalan tezlik-kuch tayyorgarligi bo’lsa bunda uning mazmuni quyidagicha: chigil yozish mashqlari, ohir narsa bilan bajariladigan mashqlar, qo’l to’pi, yakunlovchi yugurish va yurishdan iborat bo’lishi kerak.
Yosh futbolchilar bilan ishlashdagi dastlabki tayergarlik boskichida har tomonlama jismoniy tayergarlikni egallashga, soglikni musahkamlash va garmonik rivojlanishga, hilma-hil kunikma va malakalarni egallab olishga, futbol uyini tehnikasi va taktikasining boshlangich asoslariga urgatishga karatilgan vositalar kompleksidan foydalanish maksadga muvofikdir.
Jismoniy tayergarlikning ba vaktdagi vazifasi avvalo esh futbolchilarning harakat funkciyalarini (kuch, tezkorlik, chidamlilik, chakkonlik va epchillik, shuningdek uz harakatlarini vakt oraligida, havoda va muskullarning zur berish darajasiga kura boshkara bilish harakat funkciyasining asosiy komponentlaridir) shikillantirishdan iborat buladi. Harakatlar tezligini tarbiyalashga katta e'tibor berish kerak, chunki bolalik va usmirlik eshida ana shu eng muhim jismoniy sifatni tarbiyalash uchun keng imkoniyatlar mavjuddir.
Shuni kayd kilish kerakki, dastlabki tayergarlik va boshlangich sport ihtisoslashuvi boskichlarida tezkorlik, chakkonlik bilan mustahkam boglik ravishda tarbiyalanadi, bu esa siljishning (bir joydan ikkinchi joyga o’tishning) racional tehnikasini muvaffakiyatli egallab olish zurur asos yaratadi. 8-12 yoshlar mobaynida yugurishdagi maksimal tezlikning anchagina ortishi harakatlar tezligining usishi bilan bohlik. 12-14 eshda esa tezlik asosan tezlik-kuch sifatlarining va muskul kuchining o’sib borishi tufayli ortadi.
Shuning uchun tezkorlikni rivojlantirish yugurish sur'ati va katta muskul kuchini talab etadigan harakatlar chastotasini maksimal ravishda oshirishga harakat kilish kerak. Bunda tabiiy harakatlarga kuprok urin berish lozim. Uyin, musobaka formasida bajariladigan sport uyinlari va zarakatli uyinlar, mashklar ham juda katta erdam kursatishi mumkin.
O’yin mashklarini bajarish esh futbolchilarni halabaga erishish uchun mmaksimal kuch sarflashga majbur etadi. Uyin materiali mashgulotdagi umumiy vaktning 50% chasini egallashi kerak. Har bir mashk kiska vakt ichida (10-15 sek) bir necha seriyali usulda bajariladi, dam olish intervali 10-15 m. buladi. Maksimal tezlik bilan kayta yugurish muhim ahamiyatga ega, bu 20 m. gacha masofada estafeta usulida bajariladi. Mashgulotlarga estafetalardan tashkari 10-15 m. ga yugurish buyicha kontrol mashklarni kiritish ham tavsiya etiladi. Murakkab harakat reakciyasini va harakatlar chastotasini rivojlantirish uchun turli sport holatidan yuguriladigan tezkorlik mashklaridan keng foydalanish kerak. Bu mashklar turli hil kuruv signallariga binoan, yugurish yunalishini uzgartirib bajariladi. Bu esa uyin jaraenida vujudga keladigan murakkab vaziyatlarni modellashtirib, signallarning har biriga javob harakatlari bilan reakciya kursatish imkonini beradi.
Pedagogik kuzatishlardan ma'lum bo’ldiki , mashhulotlarda yosh futbolchilar kuchni oyoq mushaklariga ishlashi aniqlandi. Murabbiylar mashhulotlarda oyoq mushaklarini kuchni oshirishdagi ikki oyoqda o’tirib turish, sakrash mashqlari, uzunlikka sakrash kabi mashqlardan ko’p foydalaniщadi.
Biz yosh futbolchilarni kuch sifatlarini tekshirganimizda, ularning oyoq kuchi sifatlari yahshi darajada ekanligiga amin bo’ldik. Yosh futbolchilarning oyoq kuchini aniqlashda ulardan joydan uzoqlikka sakrash, to’pni uzoq masofadan o’tkazib tepish test normativlari o’tkazildi. Test natijalaridan ma'lum bo’ldiki, 13-14 yoshli futbolchilarning to’pni uzoq masofaga tepishi va joydan uzoqlikka sakrashda yahshi ko’rsatkichlarni ko’rsatishgan. 1 - jadvalda Bo’SM tarbiyalanuvchilarining joydan uzoqlikka sakrash va to’pni uzoq masofaga tepishdagi natijalardan bilish mumkin. Lekin Bo’SM tarbiyalanuvchilarining ko’pi qo’l kuchi sifatlar bo’yicha test o’tkazilganda, yosh futbolchilarning deyarli hammasi qoniqarli bahoga topshirishdi.