O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti turkiya tarixi

Jahon urushning so‘nggi bosqichi

Ikkinchi jahon urushining bu davrida Turkiya o‘zining bosh ichki siyosiyatiga qaytib, antigitlerlik ittifoqining asta-sekin muvaffaqiyatlarini oshirish jarayonida ulkan o‘zgarishlarga duch kelganini aytib o‘tish lozim. Shak-shubhasiz turk ma’murlariga ham jiddiy e’tibor qaratilgan, sovet-german frontida qishki kompaniyada 1942-1943-yillarda asosiy harbiy voqea Stalingrad va Shimoliy Kavkaz hujumkorlik operatsiyasi, Leningrad qurshovini yorib o‘tish bo‘ldi. Qizil Armiya g‘arb tomon 600 – 700 km siljidi. Keyin 1943 – yilgi yozgi-kuzgi kampaniyada hal qiluvchi voqea Kurs jangi bo‘ldi. 1943-yil mayda ingliz-amerika qo‘shinlari tomonidan Shimoliy Afrika ozod etildi.

Shunday vaziyatda Angliya o‘zining strategik vazifalarini amalga oshirishga erishishni nazarda tutib: Turkiya bilan hamkorlikda Sharqiy O‘rtayer dengizida va Bolqonda o‘zining ta’sirini (obro‘-e’tiborini) tiklab olish va bu sharoitlarda Osiyo davlatini ittifoqdoshlari bilan birga butunlay tor-mor qilishni ko‘zlab Turkiyani ittifoqdosh blokka tortish harakatini davom ettirdi. 1943 – yil 30-31-yanvarda Adan turk O‘rtayer dengizi shahrining atrofida Yenidje stansiyasi yonidagi salon-vagonda U.Cherchill va prezident I.Inyon o‘rtasida uchrashuv bo‘lib o‘tdi. Turk diplomati Erkinning eslashicha, “unda prezident, bosh vazir Sarajo‘glu, Tashqi ishlar vazirligi rahbari N.Menemenjio‘glu, ichki ishlar vaziri Hilmi Uran, bosh shtabning boshlig‘i marshal Fevzi Chakmak, Harbiy havo kuchlari qo‘mondoni Shefik Chakmak va men ishtirok etdik. Ikkinchi tarafdan Cherchill, Tashqi ishlar vazirligi rahbari Aleksandr Kadogan, bosh shtabning boshlig‘i ser Alan Bruk va front qo‘mondoni qatnashdi”.

Angliya va AQShning eng muhim qarori Turkiyani, Cherchill aytganidek, “uning hududi, uning manfaatlari va huquqi samarali himoyalangan” bo‘lishi uchun qurol-yarog‘ning zamonaviy turlari bilan ta’minlash bo‘ldi. Ingliz-amerika ta’minlash sur’ati juda tez bo‘lishi zarur edi. “Biz unga (Turkiyaga) qanchalik ola olish holatida bo‘lsa, shunchalik bera olamiz, - degan edi Cherchill, - va shuningdek biz bu qurolni tez va hatto turk askarlari uni o‘zlashtirib olishidan ko‘ra tezroq yetkazib beramiz”. Cherchill maqsadiga G‘arbiy Yevropada ikkinchi front ochish loyihasini almashtirish, o‘rniga esa bu yerda Sovet Armiyasi paydo bo‘lgunga qadar Bolqonda Angliya uchun foydali siyosiy pozitsiyalar yaratish uchun Turkiyaga uning Bolqonga bostirib kirish rejasida qo‘llab-quvvatlashni ta’minlash kirgan. O‘z navbatida Turkiyaning bosh vaziri Sarajo‘glu va boshqa rahbarlik qiluvchi turk arboblari, shuningdek, turk muhri Adan uchrashuvi natijalaridan mamnunligini ifodaladi va 1939-yilgi shartnomaga asoslangan ingliz-turk ittifoqining mustahkamligini ta’kidladi.

Cherchill Stalinga uchrashuv tafsilotlarini yetkazdi, unga Turkiyani “zamonaviy qurol” bilan ta’minlashga tegishli bo‘lgan Adandagi “uzoq va g‘oyat do‘stona suhbatlar” haqida, va uni Misrdan olib kelish uchun taqdim etilgan haqida xabar qildi. “Biz Anqarada harbiy materiallarini olib kelishda aloqani yaxshilash uchun qo‘shma ingliz-turk harbiy kommisiyani tashkil etamiz. Agar ular Germaniya yoki Bolgariya tomonidan hujumga uchrasa, biz birgalikda ularga yordam ko‘rsatish rejasini tuzamiz”. Cherchill sovet-turk aloqalari haqida ham aytib o‘tdi: “Ular, albatta, Sovet Ittifoqining katta kuchi tufayli urushdan keyin tushadigan holat haqida tashvishlanishgan. Men ularga mening tajribamga ko‘ra SSSR hech qachon na majburiyatlarni, na shartnomalarni buzmaganligini, ular uchun hozir foydali bitim tuzish vaqti kelganligini va Turkiya uchun eng ishonchli joy – bu jang qiluvchi taraf sifatida g‘oliblar yonida ekanligini aytdim. Tinchlik konferensiyasi stoli atrofida… Ular SSSR tomonidan ko‘rsatilgan har qanday do‘stona harakatga javob bergan bo‘lishlariga ishonchim komil”.

Yuqorida Turkiya hokimiyatining eng yaxshi namoyandalarining SSSRning tor-mor qilinishini va nemislarning g‘alabasi va umuman fashizmning Yevropada g‘alabasini kutgan kunlaridagi fikrlari keltirb o‘tildi. Bu Stalinga ham yaxshi ma’lumligi uning Cherchillga 1943-yil 6-fevralda yozgan javobidan tushunarlidir: “Sizning turklar Sovet Ittifoqi tomonidan ko‘rsatilgan har qanday do‘stona munosabatga javob bergan bo‘lishardi degan bayonotingiz munosabati bilan bizning tarafdan Turkiyaga sovet-german urushining boshlanguniga qadar va shuningdek bu urushning boshganidan keyin ham bir necha oylar davomidagi Britan Hukumatiga ma’lum bo‘lgan do‘stona xarakterdagi qator bayonotlar qilinganligini aytib o‘tishim joiz. Turklar, chamasi, nemislarning g‘azablantirishdan xavfsirab javob qaytarishmadi. Sizlar tomonidan taklif qillingan do‘stona harakat turklar tomonidan xuddi shunday qabul qilinishini taxmin qilish mumkin”.

Keyinroq ikki davlatning bu rahbarlarining yozishmalaridan sovet va turk diplomatlari o‘rtasida o‘zaro kelishuvlar boshlanmasi haqida bitim qabul qilinganligi aniqlashadi. Biroq bu yozishmalarda keltirilishicha, ancha keyinroq 1944-yil iyulda Stalin Cherchillga yozgan xatida ta’kidlaydi: “ Siz, albatta, bizning uch davlatimiz Hukumati Turkiyaga ittifoqdoshlar tarafida turib Gitler Germaniyasiga qarshi urushga kirishishini 1943-yil noyabr va dekabrdayoq sabot bilan taklif qilganligini eslaysiz. Bundan hech nima chiqmadi. Sizga ma’lumki, Turk Hukumati tashabbusi bilan shu yilning may-iyun oylarida biz yana Turk Hukumati bilan o‘zaro kelishuvga kirishdik va ikkinchi bor ularga o‘tgan yildagi uch ittifoq Hukumati taklif qilgan taklifni aytdik. Bundan ham hech nima chiqmadi. Turkiya tomonidan u yoki bu chala choraga kelsak, hozirgi vaqtda bunda men ittifoqdoshlar uchun foyda ko‘rmayapman. Turk Hukumati Germaniya bilan munosabatdagi mujmal va noaniq pozitsiyalar bilan bandligi sababli Turkiyani o‘z holiga va o‘z erkiga qo‘yib, Turkiyani yangi qistovlarga olmagan ma’qul. Turkiyaning Germaniya bilan urush qilishdan bosh tortish da’volari ham urushdan keyingi ishlardagi alohida huquqlari bekor qilinadi”.

Inglizlarga kelsak, Turkiyani ittifoqdoshlarga qo‘shish va birgalikdagi harakat ingliz rejalariga muvofiq muvafaqqiyatli yakunlanadigandek tuyulgan Turkiya bilan hamkorlikdagi yangi davrga zo‘r berib tayyorlanishni boshlashdi. Adan uchrashuvidan keyin tez orada armiyani yangi qurollar bilan ta’minlashini kuzatish va turk armiyasiga yangi qurollantirishni joriy qilishda yordam ko‘rsatish uchun Turkiyaga ingliz harbiy missiyasi keldi. Ingliz-turk aloqalarining keyingi rivojlanishi, Adan ruhidagi 1943 – yil dekabrda Kairda Turkiyaning Gitler Germaniyasiga qarshi urushga tez orada kirishishi haqidagi katta mish-mishlarni keltirib chiqargan Cherchill, Ruzvelt va Inyenyu uchrashuvi bo‘ldi. Biroq Turkiya Angliya va AQShdan qurol qabul qilgan holda, o‘zining Germaniya bilan ko‘ptomonlama hamkorlikni to‘xtatmadi va u bilan urushga kirishmadi.

Cherchill uch davlat rahbarlarining Tehron konferensiyasi (1943-yil 28-noyabr – 1-dekabr)da ,umuman bu konferensiya boshqa masalalar: Germaniyaga qarshi urushda birgalikdagi harakat, Yevropada ikkinchi frontning ochilishi, Polshaning urushdan keyingi chegarasi va hokazolar bilan mashg‘ul bo‘lgan bo‘lsa-da, Cherchill ushbu konferensiyada ham o‘zining Turkiya bilan hamkorlik loyihasini kuchaytirishni astoydil davom ettirdi. Tarixchi A.I.Ganuses qayd etishicha, Cherchill birinchi yalpi majlisdayoq Turkiya haqida, uni urushga kirishga ko‘ndirish haqida gap boshladi. “Bu Dardanell va Bosfor orqali aloqani ochish imkoniyatini bergan bo‘lardi va biz ta’minotni Qora dengiz orqali yubora olardik. Bundan tashqari biz turk aerodromlaridan dushmanga qarshi kurashda foydala olardik”. I.V.Stalin e’tirozi Angliya tomonidan jo‘natilgan to‘rtta kuzatib boruvchi soqchilar otryadi Sovet Ittifoqining shimoliy portlariga, “o‘z yo‘lida dushmanni uchratmay talafotlarsiz kelishdi”, bu Cherchillga eshitilmasin. Tehrondagi keyingi jarayonida Cherchill Fransiya shimolidagi ikkinchi front masalasini Buyuk Britaniyaga foydaliroq, lekin bolqon varianti – Turkiya masalasida kamroq foydali qilib o‘zgartirishga harakat qilgani ma’lum bo‘ldi.

Sovet delegatsiyasining boshlig‘i I.V.Stalin majlisda dedi: “Turkiyaga kelsak, Turkiya urushga kirishishiga ishonmayapman. Biz unga qanday bosim o‘tkazmaylik, u urushga kirishmaydi”. Keyinroq Cherchillning Turkiya borasidagi bir necha bor eslatishlarga I.V.Stalin javob tariqasida dedi: “Turkiya Buyuk Britaniyaning ittifoqdoshidir va SSSR va AQSh bilan do‘stona munosabatdadir. Turkiya boshqa biz va Germaniya o‘rtasida o‘ynamasligi kerak”. Aynan bu oxirgi holat, deb yozadi Ganuses, “turk masalasi bo‘yicha sovet pozitsiyasini ta’riflashda muhim bo‘ldi. Sovet Ittifoqi gitler Germaniyasi va uning satellitlariga qarshi urushda asosiy va ancha og‘ir vazifa olib borish bilan birga, birinchi navbatda Turkiyaning bir necha bor buzgan betarafligini rasmiy e’lon qilinishini qat’iy himoya qilishdan manfaatdor bo‘lgan”.

1944-yil mart oyida ingliz va turk matbuoti munozaralaridan turk hukumati harbiy harakatlarda ishtirok etishdan o‘zini olyapti va shuning uchun Angliya qurollantirishni ta’minlashni to‘xtayotgani va o‘zining harbiy missiyasini Turkiyadan qaytarib chaqirib olayotgani ma’lum bo‘ldi. Nodir Nodi «1944 – yilning birinchi haftalaridan ingliz gazetalari shiddat bilan bizning betarafligimizni tanqid qilishni boshlashdi. Hatto “Tayms” ham jim turmadi: “Biz qanday ittifoqdoshmiz? G‘arbdan cheksiz yordam olgan holda, Turkiya javobga hatto barmog‘iniyam qimmilatmayapti”. Turkiya betaraflikdan bosh tortish foydasiga ingliz matbuotining boshlangan kampaniyasiga asta-sekin Agliyaning siyosiy doiralari qo‘shildi, mart oyining boshida Turkiyaga qurol va jihozlar bilan ta’minlash to‘xtatilishi haqida ma’lumotlar paydo bo‘la boshladi. Bundan keyin, 20-aprelda hukumat Germaniyaga xrom sotilishini to‘xtatish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Lekin bu bizning ingliz ittifoqdoshlarimiz uchun yetarli bo‘lmadi. Ular bizning Germaniyaga eksportimizni butunlay to‘xtatilishini, ular bilan barcha aloqalarni uzishni, turk hududlarida ittifoqdoshlar uchun baza taqdim etish, ular tarafida turib urushga kirishishni talab qilishdi» deb yozadi. 24-may kuni Cherchill Parlamentning quyi palatasida quyidagilarni ma’lum qildi: «Bizning Turkiya fevral yoki mart oyida urushga kiradi yoki bo‘lmasa havo operatsiyalari uchun baza taqdim qiladi degan umidimiz puchga chiqdi. Biz Turkiyaga AQSh va Angliyadan keltiriladigan,1943-yilda 20 million funt sterlingga tushgan, jihozlar bilan ta’minlashni to‘xtatdik». Bu bilan birga Cherchill Turkiyaga simpatiya (xush ko‘rish) saqlanadi va tashkil qilinayotgan BMT ga qabul qilinishida yordam ko‘rsatilishiga ishontirdi.

Nodir Nodi yozishicha: «bu yarimqo‘rqitish va yarim qo‘llab-quvvatlash, yarim savdolar qanchalik biz o‘sha paytda kuchli tashqi siyosat muammolari bilan paytda qarama-qarshi kelib qolganimizni ko‘rsatadi. O‘sha paytda nemis qo‘shinlari na Bolgariyadan va na Gretsiyadan haydab chiqarilmaganligini unutmaymiz, - deb yozadi N.Nodi».

1944-yil 15-iyunda I.Inenyu tashqi ishlar vaziri Numon Menemenjio‘gluni iste’foga chiqardi, chunki uning “Germaniya foydasiga betaraflik” siyosati endi o‘zgargan xalqaro ahvolga to‘g‘ri kelmas edi – 6-iyunda Normandiyadagi itifoqdoshlarni ko‘chirish bo‘lib o‘tdi, SSSR hududidan fashist askarlarini quvib chiqarish yakun topdi, Turkiyaning bolqonlik qo‘shnilarining hokimiyati o‘zgardi. 2-avgustda Turkiya ma’murlari Germaniya bilan barcha siyosiy va iqtisodiy aloqalarni uzishdi. Buning hammasidan keyin aynan bo‘shatilgan vazir nemis harbiy kemalarining Proliva orqali o‘tishiga ko‘z yumganligi birdan ma’lum bo‘ldi. «Ekspert (!) tekshiruvi natijasida, - deb yozadi Nodir Nodi, -nemis savdo kemalari ko‘rinishi ostida Montryo konvensiyasiga zid ravishda katta miqdordagi qurollar va boshqa harbiy aslaha-anjomlar tashigan yordamchi harbiy kemalar harakatlanganligi ma’lum bo‘ldi». Uning gapini Erkin ma’qullab, turk ma’murlarining nemis harbiy kemalarini Proliva orqali o‘tkazib qancha vaqt Montryo konvensiyasini niqob qilishganini batafsil tavsifladi. Bu masala xususida sovetlar tarafiining ilgarigi qarshiliklari haqida hech qanday so‘z aytib o‘tmagan holda, u inglizlarning qarshiliklari haqida yozadi.

1944 – yilda mamlakatda katta ichki o‘zgarishlar ham bo‘lib o‘tdi. Nodir Nodining so‘zlariga qaraganda Ismet Inyenyuning avtoritar hokimiyati va shaxsiga sig‘inilishi yanada avj oldi. Ilgarigidek JXPning bosh raisi, bosh vazir, va JXPning bosh kotibi nomzodlarni tasdiqlardi. Barcha nomzodlar partiya a’zosi bo‘lishlari lozim edi. Pochta markalari uning portreti bilan muhrlanardi, Inyenyu nomli mukofotlar ta’sis etildi, Inyenyu Ensiklopediyasi nashr etildi, Inyenyu stadioni qurildi.

1944-yil may oyida, urushning oqibati aniq bo‘lganda, ma’murlar irqchilarning ommaviy faolligini cheklashga qaror qilishdi. Gazetalarda maxfiy turon tashkiloti mavjudligi va uning a’zolari hibsga olinishi boshlanganligi haqida ma’lum qilindi. I.Inyenyuning 1944-yil 19-maydagi bayonoti: «Biz – turkiy millatlarimiz, lekin biz bizning mamlakatimizdagi irqchilikning dushmanimiz… Turonliklar turk millatini uning butun qo‘shnilarining dushmaniga tezda aylantirish uchun bir ming bir afsun topadi. Bizning milliy siyosatimizga mamlakat tashqarisida sarguzasht izlash niyati begonadir, mamlakat ichkarisida ham sarguzashtli kayfiyatdan qochish kerak».

1944-yil 7-sentyabrda Istanbulning favqulodda holati sudida irqchilik-turonchilikda ayblanayotgan 23 odamning ishi bo‘yicha, shu jumladan, panturkiylar doirasidagilar: Nihal Otsiz, Zaki Validiy To‘g‘on, Hamza Sadiy O‘zbek va boshqalarning sud tergovi boshlandi. 1945-yil 29-mart yakuniga ko‘ra 13 ta ayblanuvchi oqlandi, 10 ta odam har biri 10 yil qamoq jazosiga mahkum qilindi. Ikki yildan keyin jazoga mahkum etilganlarning barchasi amnistiyaga qilingan (ular ilgariroq 1945-yil oktyabrda ozod etilgan edi). Ular orasida yosh ofitser Alpaslan Tyurkesh ham bo‘lgan, keyinchalik u o‘limigacha – 1997-yilgacha ,Turkiyadagi milliy harakatning rahnamosi bo‘lgan. 1975-yil martda chiqqan kitobi “Asosiy qarashlar”da Tyurkesh aytib o‘tilgan sud jarayonidagi qarorlaridan bir qator parchalar keltiradi, ularning o‘sha paytlardagi panturklarning turkiy xalqlar orasidagi rahnamoligiga da’volaridan guvohlik beruvchi, birinchi navbatda, Sovet Ittifoqning: «Modomiki turkiy aholining katta qismi Rossiyada yashar ekan, bizning eng katta dushmanimiz – Rossiya. Rossiya bizni hozirgi holatga olib keldi, Rossiya bizga tish qayradi, Rossiya bizning imperiyamizni qulatdi».

J.Kochakning yozishicha, 1944-yil kuz oylaridagi sovet qo‘shinlarining Bolqonga siljishi turk ma’murlarini xavotirga soldi, ular sovet-turk aloqalaridagi urush boshlanganda paydo bo‘lgan keskinlikni yumshatish uchun ba’zi choralar ko‘rishlari muhtoj edi. Bu choralar qatorida u 1944-yil 8-avgustda Turkiya majlisi tomonidan qabul qilingan ilgari jazoga mahkum etilgan sovet grajdanlari Pavlov va Kornilovlarning amnistiya qilinishi haqidagi qonunni ham sanab o‘tadi. Shu vaqtga qadar Pavlov va Kornilov turk qamoqxonasida 2 yil-u 5 oy va 6 kunni o‘tkazishdi. Bundan tashqari, Turkiyaga ko‘chib kelgan natsisitlar bilan hamkorlik qilishda ayblangan sovetlarning turkiy grajdaninlari sovet tarafiga berildi. Nihoyat, 1945-yil yanvar oyida turk hukumati sovetlarga harbiy anjomlar kemasini Proliva orqali o‘tkazishga ruxsat berdi.

Ba’zi turk gazetalarida hatto sovet-turk bitimining maqsadi tiklanish imkoniyati muhokama qilindi.

Turkiyani Germaniyaga qarshi urushga kirishiga ko‘ndirishni uddalay olmagan holda, butun 1944-yil kuz va 1945-yil qishda g‘arbiy ittifoqchilar uning antigitler koalitsiyasiga qo‘shilishiga erishishdi. 1945-yil 4-11-fevralda bo‘lib o‘tgan Qrim konferensiyasida uning ishtirokchilari Turkiyaga tegishli ikki masala: u San-Fransiskodagi konferensiyaga taklif qilinadimi va Proliva huquqiy holati xususida qishqacha muhokama qilishdi. K.Gyuryun yozishicha, Stalin dedi: «Turkiyaning qo‘li Rossiyaning tomog‘ida ekanligi ko‘nish mumkin emas», bu bilan birga konvensiyani ko‘rib chiqish Turkiyaning qonuniy manfaatlariga zarar yetkazmasligi kerak. Tashqi ishlar vazirlari bu masalani tegishlicha ko‘rib chiqishlari lozim. Cherchill «Qora dengizda ulkan mafaatlarga ega bo‘lgan Rossiya, tor o‘tish joyiga bog‘liq bo‘lmasligi kerak, agar masala tashqi ishlar vazirlari kengashida qo‘yilsa, umid qilamanki, ruslar o‘zlarining taklifini bildirishadi. Turklar Montryo konvensiyasi qayta ko‘rib chiqilishi mumkinligi xabar berishlari kerak, agar ular ittifoqdoshlar tarafidan urushga kirishni istashsa bu ayniqsa zarurdir. Turklarga bu vaqtda mustaqillik va hududiy butunlikning kafolatini berish kerak»ligiga go‘yo rozi bo‘ldi.

Gyuryun so‘zlariga qaraganda, Stalin o‘sha yerda BMTga qabul qilinish mezonlari haqida so‘radi, shu sababdan Turkiyani eslatdi. U urushda qatnashganlar, qiynalganlar bilan bir qatorda qatnashmagan, lekin g‘olib bo‘lgan tarafda bo‘lishni spekuyativ istovchi davlatlar borligini aytdi. Rais (Cherchill) urush e’lon qilgan davlatlar taklif qilinishi mo‘ljallanayotganligini, urushning bunday e’lon qilinishining oxirgi sanasi 1-mart deb ko‘zda tutilyotganini javob berdi. Stalin bu taklifni qabul qildi.

Gyuryun yozadiki, Cherchill boshqaruvchi sifatida Turkiya xayrixohlik ko‘rsatgan: «Turkiya og‘ir paytda Angliya bilan ittifoq tuzdi. Biroq urush borayotgan paytda u zamonaviy urushda qatnashadigan darajada emasligi ma’lum bo‘ldi. Bir yil oldin urushda qatnashish taklif qilingan imkoniyatdan foydalanmagan bo‘lsa ham, uning munosabati do‘stona va xayrixoh bo‘lgan». Stalin: «Agar fevral oxirigacha u urush e’lon qilsa, Konferensiyaga taklif qilinishiga roziman». Rais marshalning pozitsiyasi(fikri) uchun minnatdorchilik bildirdi. Shunday qilib, inglizlarning tashabbuslariga binoan, ta’kidlaydi Gyuryun, «Agar fevral oxirigacha Germaniyaga urush e’lon qilsa, Turkiyani BMTning e’lon qilinishida qatnashishga taklif qilish kerak»ligiga rozi bo‘lishdi.

1945-yil 20-fevraldagi Yalta konferensiyasi tugagandan keyin Anqaradagi ingiz elchisi turklarga Turkiya BMTning a’zosi bo‘lishi uchun, u 1-martgacha Germaniya va Yaponiyaga urush e’lon qilishi kerakligini aytdi. 23-fevraldagi Favqulodda kengashda TBMM turk TIVga Yalta konferensiyasi yakunlariga ko‘ra ittifoqdoshlar «BMT Deklaratsiyasiga qo‘shilish uchun Turkiya Germaniyaga urush e’lon qilishini xohlashadi» xabari e’lon qilindi. Germaniya va Yaponiyaga urush e’lon qilish qarori parlament tomonidan bir ovozdan qabul qilindi, shundan keyin Turkiya San-Fransiskodagi konferensiyasida qatnashishga rasmiy taklifnoma oldi. 7-martda Turkiyadagi AQSh elchisi Steynxardt Turkiya TIVga tashrif buyurdi va g‘olib davlatlar nomidan Turkiya ma’murlarini San-Fransiskodagi BMTning ta’sis konferensiyasiga rasmiy taklif qildi.

Bu marosimlardan keyin bir necha kun o‘tib, 1945-yil 19-martda V.M.Molotov turk elchisi Salim Sarperni TIVga taklif qilib, unga Sovet hukumati 1925-yildagi shartnomani unga tegishli qarorlar bilan o‘z ahamiyatini yo‘qotgan va jiddiy o‘zgarishlarga muhtoj shartnoma sifatida bekor qilganini rasmiy ravishda ma’lum qildi. Uning amal qilish muddati oxirgi uzaytirishga muvofiq 1945-yil 7-noyabrda tugadi.

Sovet notalari munosabati bilan Anqaradagi Turkiya hukumatining majlisi bo‘lib o‘tdi, unda turk javob notasi loyihasi muhokama qilindi va tasdiqlandi. Unda yangi hujjat tuzish tayyorgarligi haqida ma’lumot berildi. Tashabbuskor sifatida sovet tomoniga 1925-yildagi shartnomaning bekor qilinishi haqida kelasi shartnomaning asosiy mazmuni variantining taqdim qilinishi taklif etildi. Sovet va turk diplomatlarining keyingi uchrashuvlarida turklar mo‘ljallanayotgan yangi bitim loyihasi bo‘yicha sovet takliflarini rasmiy ravishda so‘rashdi va ulardan (Molotovdan) ish davom etayotganligi haqida javob olishdi.

1945-yil 2-mayda Qizil Armiya tomonidan Berlin ishg‘ol qilindi. 8-may tunda Berlin chegarasidagi Karlsxorstda german oliy bosh qo‘mondonligi vakillari so‘zsiz taslim bo‘lish haqida Aktni imzolashdi. Ikkinchi jahon urushi tugadi. Ammo bo‘g‘ozlar xususidagi bahs tortishuvlar davom etdi.

Bo‘g‘ozlar haqidagi Xalqaro konvensiyada belgilab qo‘yilgan moddalar zamonaviy talablarga javob bermas, shuning uchun u belgilangan tartibda bekor qilinishi lozim edi.

Qora dengizdan yagona kirish va chiqish yo‘li bo‘lgan bo‘g‘ozlar tartibining o‘rnatilishi Turkiya va Sovet Ittifoqi vakolatida bo‘lishi lozim edi. Chunki ular bu yerga eng manfaatdor davlatlar bo‘lib, ular dengiz savdosi va qora dengiz bo‘g‘ozidagi xavfsizlikni taminlaydigan davlatlar edi.

Yangi bo‘g‘oz tizimi Turkiya va Sovet Ittifoqi o‘z xavfsizliklarini ta’milash maqsadida Qora dengiz xavfsizligini taminlashda qo‘shma qurolli kuchlar tuzishi, dushmanlik qilish niyatida bo‘lgan har qanday davlatni bo‘g‘ozga kirgazmaslikni ko‘zda tutar edi.

Bu hujjatning muhokamasi Berlin konfirensiyasida ko‘rilmadi, lekin uning qatnashchilari konferensiya hujjatiga quyidagilarni kiritishga muvaffaq bo‘lishdi. Uch davlat hukumatlari bo‘g‘oz konvensiyasining zamonaviy holatga javob bermasligini e’tirof etdi. Keyingi bosqichda uch hokimiyatning bevosita Turkiya bilan muzokaralar olib borishi belgilandi.

Keyinchalik ma’lum bo‘ldiki, Berlindagi kelishuvdan so‘ng bo‘g‘oz muammosining urushdan so‘ng faqat Moskva va Anqaradagi ikki tomonlama muzokaralarda hal qilinmas ekan. Bo‘g‘oz bilan unga tegishli muammolar muhokamasiga, avvalo, Angliya va AQSh, keyinchalik Fransiya ham jalb qilindi. Lekin Qora dengiz xavfsizligi borasidagi yangi qarorlar qabul qilishning iloji bo‘lmadi. Montro konvensiyasi ko‘rib chiqilmadi. Voqealarning bunday rivojlanishiga asosiy ahamiyat qaratildi. Chunki ikkinchi jahon urishidan so‘ng g‘olib davlatlarning birligi uzoq davom etmasdi. SSSR bir tomondan, AQSh ikkinchi tomondan, Buyuk Britaniya va Fransiya uchinchi tomondan turli xil sotsial tizimlarni taklif qilishdi. Barcha davlatlar hududlarini kengaytirishga, u yerda o‘z ta’sirlari, ideallari va siyosiy tuzumlarini rivojlanishiga harakat qilishardi.

Sovuq urush ko‘plab davlatlar, jumladan, Turkiyani ham siyosiy bloklar ta’sirida ish ko‘rishga majbur qildi. AQSh va SSSRning tashqi siyosati bir-biriga oshkora qarama-qarshi edi. Bu o‘z-o‘zidan Yevropaning va dunyoning ikki siyosiy blokka bo‘linishiga olib keldi. Bunday qarama-qarshiliklar qurollanish, harbiy qarorgohlar qurish (Buning oqibatida Turkiyada ham AQSh bazasi paydo bo‘ldi) Yevropadagi ziddiyat, mintaqaviy va g‘oyaviy maydonlar paydo bo‘lishiga olib keldi.

Bunday vaziyatlarda Rossiyaning urush yillaridan so‘ng asosiy vazifasi 1941-yil Germaniya uyushtirganidek qo‘qqis zarbadan chegaralarni himoya qilish edi. Bu maqsad do‘st davlatlardan tuzilgan blok orqali hal qilindi. Bundan tashqari, Stalin SSSRning boshqa davlatlarda qolgan qo‘shinlaridan kommunizm eksporti uchun foydalanmoqchi bo‘ldi. Bu maqsad Turkiyaning yaqin qo‘shnilari bo‘lgan Boltiqbo‘yi davlatlaridan Bolgariya va Ruminiyada amalga oshdi.

22-may kuni Trumen Gretsiya va Turkiyaga yordam berish haqidagi dasturga imzo chekdi va Kongressga bu dasturni amalga oshirish uchun 400 mln. dollar ajratishni iltimos qilib murojaat qildi. Rasman Amerikaning Turkiyaga yordami 1947-yil 1-sentyabrdan tegishli hujjat qabul qilinganidan so‘ng boshlangan. Hukumatlar kelishuvi bilan Turkiyaga qurol-yarog‘, Amerika instruktorlari va keng ko‘lamdagi harbiy hamkorlik, harbiy kreditlar berish va boshqalar belgilandi. 1944-1947-yillarda Turkiyaning yolg‘izlanib qolishi Yevropa tomonidan emas, Trumen doktirinasi orqali okean ortidan kelgan hamkorlik bilan barham topdi. Turk tarixchilarining qayd qilishicha, ko‘rsatilayotgan yordam (avto yo‘llardan tashqari) faqat harbiy sohaga qaratilgan edi. Harbiy ehtiyojlar uchun mo‘ljallangan bu yordam iyul oyida Turkiyaga kela boshladi (taxminan 100 mln. dollar miqdoridagi mablag‘). 1947-yil oktyabr oyidan boshlab Turkiyaga amerikalik harbiylar kelishuvga asosan kela boshladilar.

Turk diplomatlari G‘arbning bunday harbiy choralar ko‘rishiga sovetlar sababchi ekanini ta’kidlaganlar. Turkiyaning fikriga ko‘ra, SSSRning bo‘g‘ozlar borasidagi rejasi hududiy chegaralarga bostirib kirish degani edi. Shu tariqa Turkiyaning keng ko‘lamdagi harbiy siyosati mamlakatni yanada yevropalashishiga olib keldi. Bu yangi bosqich AQSh bilan hamkorlik orqali amalga oshdi. Tuzilgan modelda birinchi o‘rinda harbiy siyosat turganligi sababli g‘arb bilan iqtisodiy aloqalar ikkinchi jahon urushidan so‘ng qayta o‘rnatildi va tez orada harbiy siyosiy strategik ittifoqning ajralmas qismiga aylandi.

Vujudga kelgan ommaviy qarama-qarshilikda Turkiya bilan har qanday muzokara bo‘g‘ozlar, harbiy bazalar yoki boshqa narsalarda g‘arb davlatlarining yordamiga umid qilishi kerak emasdi va Turkiya buni yaxshi tushunardi. O‘sha paytda bir necha turk tahlilchilari bu holat Turkiyada xavotir uyg‘otgan sovet notalari 1945-yil AQSh, Angliya va SSSR o‘rtasidagi Potsdam konferensiyasi natijasi ekanini ta’kidlashdi. Boshqa tarafdan Potsdamdagi sovet tomoni bergan takliflardan biri bo‘g‘ozlarda himoya uchun qo‘shma turk va sovet kuchlari zarurligi haqida edi. Sovet no‘talarida qaytarilgan eskirib qolgan konvensiyaning o‘rniga yangi ikki tomonlama shartnoma tuzish sharti va taklifi Turkiya tomonidan rad etildi. Bu savol yuzasidan so‘ngi sovet notasi sovet turk kelishmovchiligi haqidagi bandni takrorlardi:

Turk hukumati avgust oyida sovet notasining 5-bandiga nisbatan ham norozilik bildirdi. Unda Turkiya va SSSR yirik davlatlar ekani, bo‘g‘oz ular uchun muhim ahamiyat kasb etishi, ularning birgalikda harakat qilib Qora dengiz bo‘yi davlatlari boshqa dushman davlatlar hujumiga qarshilik qilishi kerak ekani aytilgan edi.

Turk hokimiyati esa sovetlarning bu taklifi Turkiyaning suveren huquqlariga to‘g‘ri kelmasligi, uning xavfsizligini yo‘qqa chiqarishi mumkinligini ta’kidladi. Turk hukumati shunday qarorga SSSR bu haqda bosh qotirgunga qadar kelib bo‘lgandi va SSSR bilan o‘zaro maqbul shartlarni ko‘rib chiqishga hojat ham qolmadi. SSSR va Boltiq bo‘yi davlatlarining xavfsizlik choralariga keskin rad javobini bergan Turkiya hukumati o‘zining SSSR bilan do‘stona va ishonchli aloqalar o‘rnatishi to‘g‘risidagi bayonotiga xilof ish qilardi. Shu bilan birga bunday asossiz va SSSR sha’niga to‘g‘ri kelmaydigan shubhalarni bayon qilardi.

Turkiya bildirgan bunday fikrlarga qaramay SSSR bo‘g‘ozdagi erkin savdo va tinchlikni faqat Rossiya va Turkiya birlashgan kuchlari ta’minlay oladi, deb hisoblardi. Bunda SSSR hukumati sovetlarning bu taklifi Turkiya suverenitetiga ta’sir qilishi kerak emas, balki, uning xavfsizligiga xizmat qilishi kerak deb hisoblardi.

Turkiyaning Sovet Rossiyasi bilan bo‘g‘ozni himoya qilishdan bosh tortishi Qora dengiz davlatlarining bu hududlarning xavfsizligiga munosib javob bera olmasligini bildirardi. So‘ngi urush yillarida mamlakatlar Qora dengizdan o‘z harbiy maqsadlari yo‘lida SSSRga qarshi foydalanishgandi. O‘sha paytda ular Qora dengizga bir necha harbiy va yordamchi kemalarni olib kirishga muvaffaq bo‘lishgandi.

1914-yil bo‘g‘oz orqali Qora dengizga tushgan nemis kreyserlari Geben va Breslau rus flotiga hujum uyushtirishgandi va Qora dengiz portlarini vayron qilishgandi. Bularning bari sovetlarning bo‘g‘ozni himoyasida sovet-turk ittifoqi taklifida hisobga olingan edi, va bu nafaqat Turkiya, balki, boshqa Boltiqbo‘yi davlatlariga ham foydali edi. Bu faqat Turkiya tomonidan amalga oshirila olmasdi. Agar Turkiya Qora dengiz davlatlarining takliflarini rad etsa boshqa biror davlat yordamiga muhtoj bo‘lishi aniq edi. Bu esa Qora dengiz davlatlarining xavfsizligiga ochiq tahdid bo‘lardi. Shuni unutmaslik kerakki, SSSRning Qora dengiz qirg‘oqlari bo‘ylab cho‘zilgan 2100 kilometrlik chergarasi mamlakatning muhim iqtisodiy zonalariga yo‘l ochar va uning himoyasi SSSR uchun juda katta ahamiyat kasb etardi. Bularning nima uchun SSSR bo‘g‘oz himoyasini Turkiya bilan olib borishga intilganini ko‘rsatadi.

Sovetlarning takliflarida ko‘rsatilgan sabablar turk diplomatlari tomonidan so‘zsiz talab deb baholandi. Bu esa davlat suverenitetiga tahdid sifatida qaraldi va taklif keskin rad etildi. Turkiyaning Qora dengiz bo‘g‘ozlari bo‘yicha Sovetlarga so‘nggi nooddiy javobi 1946-yil 18-oktyabrda e’lon qilingan nota bo‘ldi. Bu hujjatda oldingilaridagi kabi barcha e’tirozlar va tanqidlar rad etilgandi (SSSRning urush paytida Turkiya bo‘g‘oz rejimida bir necha nemis kemalarini o‘tkazib yuborgani kabi tanqidlar). Kemalarning o‘tkazib yuborilishi esa II konvensiyada ba’zi tushunarsizliklar va kemalarning yaxshi taniy olinmagani uchun deb ko‘rsatildi. Bu turk hujjatining so‘nggi qismida shunday deyilgandi; diplomatik arenada vaqt o‘tkazmaslik Turkiya esa Tretey sudiga murojat qilishsa, to‘liq sovetlarga qarshilik bildirmasligini e’lon qildi. Turkiya shu tariqa sud qarshisida turib bo‘lsa ham konvensiya shartlarni sidqidildan bajarganligini isbotlashga harakat qilardi. Undan tashqari, konvensiyani uni imzolagan davlatlar va AQSh ishtirokida ko‘rib chiqishga tayyor ekani qayd qilingandi.

Qora dengizning maxsus yopiq dengiz maqomi va bu maqomning faqat Qora dengiz mamlakatlari belgilashi rad etildi. Turk hukumati Montro konferensiyasi Qora dengiz bo‘yi davlatlari maqomini belgilashi ta’kidlab o‘tildi. Turkiya Qora dengiz davlatlari orasida o‘z o‘rniga ega edi. Lekin u O‘rta yer dengizi davlatlaridan biri ekanini ham unutmagandi. Turkiyaning bo‘g‘ozlar muhofazasini boshqa davlat bilan baham ko‘rishi o‘z mustaqilligini boshqa davlatlar bilan baham ko‘rishga tenglashtirilar edi.

Sovet hukumati Turkiyaning bayonotiga javob bermadi va Montro konferensiyasining amal qilish muddati tugaganda konventsiyani bekor qilish borasida murojaat ham qilmadi.

Turk mualliflarining fikricha, 1945-yildayoq Turkiyaga bosim o‘tkazish yo‘liga o‘tildi, Arman uyushmalari tomonidan Turkiyaga hududiy talablar bilan kampaniyalar uyushtirildi. Sentyabr oyida Bayrut Damashq va Suriyaning boshqa shaharlarida Turkiyaga qarshi mitinglar bo‘lib o‘tdi. 1945-yil 20-dekabrda Tbilisilik ikki professor Qora dengiz qirg‘oqlarining Giresungacha bo‘lgan qismi Gruziyaga tegishli ekanligi va bu hududlarni ularga qaytarish zarurligi haqida maqola chop ettirishdi. SSSR va Turkiya o‘rtasida bayonotlar almashinuvi davom etayotgan, o‘zaro do‘stlik munosabatlari tobora barham topib borayotgan bir davrda Turkiyada yangi do‘stlikning ilk nishonalari paydo bo‘la boshladi. Bu Turkiyadagi Amerika linkordi edi.

Turkiyalik muallif Husain Bog‘chi bu borada shunday yozgan edi: “Turkiya va AQSh o‘rtasidagi yaqin aloqalar 1946-yil Istanbulga marhum elchi Munir Ertegyunni olib kelgan missuri linkordi tashrifidan boshlangandi. Bu aksiya Amerikaning Turkiya SSSR tomonidan uyushtirilgan hududdiy talablarida qarshi turishga madadini ifoda etardi, sovet xavfi Turkiyani g‘arb mammalkatlari bilan ayniqsa, AQSh bilan yaqin do‘stona munosabatda bo‘lishiga majbur qilardi”.

AQSh bilan harbiy-siyosiy kelishuv tuzgan Turkiya, keyinchalik, 1952-yil NATOga a’zo bo‘lib o‘zining kelgusi rivojlanish yo‘lini, iqtisodiyotda ham NATO doirasida modernizatsiya yo‘lini tanladi.

Marshall rejasida AQSh bilan biror yo‘nalishda ikki tomonlama kelishuv tuzish ko‘zlangan edi. Barcha yordam olishni istagan mamlakatlar, shu jumladan, Turkiya ham ishtirok borasida Amerika bilan muzokaralar olib bordi. 1948-yil 2-fevralda Turkiya 615 mln dollar miqdorida yordam so‘radi. Turki tashqi ishlar vaziri Najmiddin Kodak Turkiyaning ushbu mavzusidagi arizasi Amerika ekspertlari tomonidan rad etilganini ta’kidladi. Bunga sabab Turkiyaning o‘z iqtisodiy muammolarini o‘zi hal qila olish qobiliyatiga ega ekanligi edi. Kodakning fikricha Turkiya bunday imkoniyatga ega emasdi. Shundan so‘ng Turkiya vakillari Parijda OEESni ishontirishga erishdi. AQShning to‘g‘ridan-to‘g‘ri aralashuvi natijasida nihoyat bu yordam dasturidan foydalanish imkoniyati paydo bo‘ldi. 1948-yilda Turkiya AQSh bilan marshal rejasi asosida iqtisodiy hamkorlik haqida kelishuv imzoladi. 1948-yil 8-iyulda Amerikaning maxsus tashkiloti hisoblangan Xalqaro rivojlanish agentligi Anqarada o‘z vakolatxonasini ochdi va Moliya vazirligi bilan aloqalar o‘rnatdi. Turkiya uchun 10 mln AQSh dollari miqdorida mablag‘ ajratildi, lekin Vashingtongga Turkiyani 300 mln dollar miqdoridagi yordamga muhtoj ekanlipsh aytildi. Anqaraga birgalikda yordam dasturini tayyorlash, uning bajarilishini nazorat qilish va yillik hisobot tayyorlash uchun vakillar yuborildi.

Yevropaning iqtisodiy ahvoli bo‘yicha chora-tadbirlar AQSh harbiy-siyosiy strategiyasining bir qismini tashkil etar edi. Turkiyaning ko‘zga ko‘ringan bank va moliyaviy muammolar bo‘yicha mutaxassisi Erhan Bener shunday yozadi: “AQSh iqtisodchilari va siyosatchilari birinchi jahon urushidan keyingi xatolarini yana bir karra qaytara olishmasdi. Urush tugadi, lekin o‘shanda ma’lum bo‘ldiki, ufqda Amerika boshchilik qilayotgan kapitalistik iqtisodiyotning dushmani paydo bo‘ldi. Bu Sovet Ittifoqi edi. Kapitalistik tizim qulashining oldini olish uchun Yevropaning kommunistik tizimga kirishiga qarshilik qilish zarur edi. Buning uchun G‘arbiy Yevropani botqoqdan chiqishga yordam berish, keyin esa ochiq raqobat tizimini qata tiklash zarur edi”. Bener o‘z kitobida bu haqda shunday yozgan: “AQSh yordam qo‘lini cho‘zmasa, Yevropaning tiklanishi mumkin emas”. Muallif Turkiya oltin va valyutaning katta zahiralariga ega ekanligi, urushda neytral davlat maqomida bo‘lganligiga urg‘u bergan, shu sababdan iqtisodiy yordamga muhtoj bo‘lmagan davlat deb hisoblanishini aytgan. Turkiyaning birinchi tayyorlagan rejasi iqtisodiy holatning juda yaxshi ketayotganidan darak berardi, lekin keyinchalik bu yordam masalasiga ta’sir qilishi ma’lum bo‘lgach, ahvolni juda yomon qilib ko‘rsatishga to‘g‘ri keldi. O‘sha davrda AQShda Yevropaning yordamga muhtoj davlatlari haqida maqola e’lon qilindi. Unda aytilishicha, Turkiya urushga kechikib kirganligi tufayli o‘zining ishlab chiqarish nuqtalarini saqlab qola oldi. Bundan tashqari, urushga qatnashayotgan davlatga qimmat narxlarda turli xildagi mahsulotlar yekazib berib turdi. Shu sababdan, unga umuman yordam ko‘rsatmaslik kerak, agar ko‘rsatilsa ham eng kam miqdorda ko‘rsatilishi zaruruligi aytildi.

Chegaralangan, qarama-qarshi statistik ma’lumotlarga ega bo‘lishiga qaramay urushdan keyingi ikki o‘n yillikda ya’ni urushdan keyingi eng og‘ir tiklanish yillarida Turkiya antigitler koalitsiyasi qatnashchisi sifatida yangi harbiy-siyosiy hamkoridan 2251 mln dollar miqdordagi iqtisodiy yordam olishga muvaffaq bo‘ldi.

Urushdan so‘ng sovet-turk munosabatlarining eng mojaroli va hal qiluvchi nuqtasiga tegishli yana bir narsani aytish mumkin. 1953-yil 30-mayda Molotov Turkiya elchisini Tashqi ishlar vazirligiga chaqiradi va unga Sovet Ittifoqining Turkiyaga hududiy masalalarda hech qanday talabi yo‘qligi haqidagi notani topshiradi. Yarim oydan so‘ng 1953-yil 18-iyulda turk elchisi Moskvada Molotovga javob notasini topshiradi. Unda Turkiya Respublikasi hukumati 1953-yil 30-mayda janob Molotov tomonidan o‘qib eshittirilgan va taqdim etilgan murojaatnoma bilan tanishib chiqqanligi, nota SSR Tashqi ishlar vaziri tomonidan Turkiyaning Moskvadagi elchisiga topshirilgan, Sovet hukumati so‘nggi vaqtlarda SSSR va qo‘shni davlatlar o‘rtasidagi muammolar bilan shug‘ullanayotgani aytilgan edi.

Ma’lumki, 1925-yildagi sovet-turk kelishuvi muddati nihoyasiga yetgach, bu munosabatlarni to‘g‘rilash masalasi bir necha yil avval ikki tomon vakillari o‘rtasidagi rasmiy suhbat chog‘ida to‘xtatilgandi. Bu suhbatda asosiy masala Armaniston va Gruziyaning Turkiyaga nisbatan hududiy da’volari va SSSRning Qora dengiz chegaralaridagi xavfni bartaraf etish bo‘yicha fikrlar bildirildi.

Bu taklif Turkiya hukumati va xalqi tomonidan yaxshi kutib olinmadi. O‘z-o‘zidan bu Turkiya va Sovet aloqalariga ta’sir ko‘rsatmasdan qolmadi. Yaxshi qo‘shnichilikning saqlab qolinishi va tinchlikning mustahkamlanishi yo‘lida Armaniston va Gruziya hukumati bu da’vodan voz kechish mumkin degan qarorga kelishdi. Bo‘g‘oz masalasida SSSR o‘zining avvalgi fikrini ko‘rib chiqdi va SSSRning bo‘g‘ozlar masalasida xavfsizligi ta’minlanishi ikki tomonga ham mos keladigan tartibda bo‘lishi kerak deb topildi. Shunday qilib, SSSR Turkiyaga nisbatan hech qanday hududiy da’volari yo‘qligini e’lon qildi.

Turkiya hukumati SSSRning Turkiyaga nisbatan hech qanday hududiy da’volari yo‘qligi haqidagi murojaatini mamnuniyat bilan bildiradi. Turkiya hukumati yaxshi qo‘shnichilik aloqalari hamda tinchlik va xavfsizlikni ushlab turish va ushbu murojatda ilova qilingan shartlarning barchasi Turkiya intilgan va keyin ham intiladigan mavzular ekanligini ta’kidladi. Buning, ya’ni o‘zaro aloqalarning yaxshilanganiga yana bir isbot 1959-yilda Turkiya Respublikasi Sog‘liqni saqlash vaziri Lutfi Qirdorning SSSRga tashrifi edi. 1960-yilda Turkiya Bosh vazirining SSSRga tashrifi esa o‘sha yil 27-mayda Turkiyada bo‘lgan harbiy to‘ntarish tufayli amalga oshmadi.