|
155-170-bet
Turk delegatsiyasi sovetlarning taklifini qo‘llab quvvatlamadi. Ismat Poshsho Kerzon loyihasiga rozilik bildirdi, faqat Mromon dengizi harbiy hududga kritilishiga qarshi bo‘ldi.
Sovet delegatsiyasi to‘liq loyihasini ishlab chiqarishdan uzoqlashtirildi, va bir nechta loyihalar taqdim etildi, Shu tarzda Antanta va Turkiya a’zolari tomonidan ishlab chiqilgan xalqaro shartnoma, Bo‘g‘ozlardagi holat Qora dengiz bo‘yi mamlakatlari hamda Turkiya hayotiy qiziqishlarini so‘ndirdi.
Ittifoqdoshlar Turkiyadan mablag‘ masalasida va sinishganligini tan olishi uchun ikki yarim oyga xalqaro yig‘ilishni to‘xatishga harakat qilishdilar, ammo ittifoqchilar ishi yangidan boshlandi. BHCT, ittifoqchilarining tenglik yo‘li bilan hal qilish va iqtisodiy masalalar yuzasidan qarorini inkor qildi.
1923- yilda to‘rtta ittifoqdosh mamlakatlar, Turkiyaning tengsizlik sulhini to‘liq inkor qilish va undan o‘z dunyo qarashlaridan to‘liq vos kechishni talab qildi; Ottamanlarga qarzdorlik to‘lovini ochiq qoldi rishdi. 1923-yil 24-iyulda Lozanskiy universitetining majlislar zalida, tinchlik haqidagi bitim imzolandi.
Shimolning og‘ir sharoitidan kelib chiqib chet elliklarga davlat iqtisodiy masalalariga aralashish bekor qilindi.
Turkiyaning qator masalalarga yon bosishi, sovet delegatsiyasining bazi masalalarda qarshiligiga olib keldi . 1923-yildagi bo‘g‘ozlar haqidagi Lozansk bitimiga mofiq, Turkiya Bosfor va Dardanelli bo‘g‘ozlariga o‘z qo‘shinlarini kiritmasligi, bitimining ijrosini tekshirish uchun xalqaro ekspertlari Istanbulga kiritishi lozim edi. Qora dengiz bo‘yi mamlakatlarining harbiy kemalari ham hech qanday tazyiqlarsiz kirishi mushkul edi. Bu holat sovet elchilarida tashvish uyg‘otdi. Kelajakda bunday masalalarni hal qilish, Turkiya va Gretsiya aholisini almashtirish Ottomanlarga to‘lov shartiga binoan, AQSh va boshqa davlatlar bilan elchilik aloqalari o‘rnatiladi.
Lozanski shartnomasining ba’zi bo‘limlari vaqt o‘tishi bilan o‘zini oqlamadi, shu bilan bir qatorda, ba’zi bo‘limlar o‘zining faolligini saqlab qolmoqda, Turkiya Evrona ittifoqiga kirishiga harakat qilmoqda. Musulmon bo‘lmagan mayda mayda millatlarning huquqini himoya qilish haqida bormoqda. Lozansk shartnomasida millatlar haqidagi majburiyat ko‘rsatib o‘tilgan. Ularga ushbu hujjatga butun bir bo‘lim ajratilgan. 38 bo‘limda millatlarning dini va e’tiqotidan qati nazar teng huquqliligi aytib o‘tilgan. Millatlar ligasida ushbu bo‘limda ko‘rsatib o‘tilgan “xakqaro majburiyatlar ahamiyati” kafolatlangan. Millatlar Ligasi maslahatchilarining ko‘pchiligining roziligisiz ularga o‘zgartirish kiritib bo‘lmaydi.
1923-yil 13-avgustdagi TBMMga qayta saylovlar Lozannada Kamolchilarga yutuq olib keldi. Mustafo Kamol bir ovozdan majlis raisi etib saylandi, va Xalq partiyasining dasturlarini amalga oshirishda davom etdi. BHCT ning raisi etib, Ismet podshohning tashqi ishlar vaziri etib Fetxi Okyar saylandi. Aholini va davlat ahmiyatiga molik inshoatlarni ko‘chirish ittifoqchilar tomonidan amalga oshirildi. 1923-yil 2-oktyabrda ittifoqchilar Istanbulni to‘liq ko‘chirishni yakunladilar, yangi hokimiyat shunday qilib shaharni himoyalangan hudud deb e’lon qildi. 1923-yil 13-oktyabrda BHCT. Turkiya davlatining poytaxti Anqara deb e’lon qildi. Shu qonunga movofiq barcha chet el elchilari Anqaraga ko‘chib o‘tishlari shart. Bu haqda chet davlatlarga e’lon yuborildi. Sovet elchilari ikki yil oldin o‘z mamlakatlarining elchihonasini Anqaraga joylashtirgan edi.
Sharq elchilari Anqarani poytaxt deb elon qilishlariga birgalikda qarshi bo‘lishdi. Agar ,Turkiya davlati ushbu qonunni bekor qilmasa, Angliya Fransiya va Italiya elchilari Anqarada o‘z elchihonalarini ochmasligini va yig‘ilishga vakilini yuborishni bildirishdi. Reyter agentligi ushbu masala yuzasidan 1924-yil yanvar oyida maxsus xabar yubordi. Turk tarixshunosi Bayurning fikricha, ittifoqchilar umid qilishardi chet el zirhli qo‘shinlari poytaxtni himoya qilishini istashardi. Anqara hukumati bunga javoban, o‘z elchilarini chet ellarda qanday kutib olishsa, ular ham Anqaraga kelgan elchilarga xuddi shunday munosabatda bo‘ladi. Oradan bir necha kun o‘tib, Anqara poytaxt deb e’lon qilingandan keyin ya’ni 1923-yil 29- oktyabrda majlis tomonida N 364 qonunga asosan konstitutsiyasiga o‘zgartirishlar kiritildi. 1- bandga asosan, hokimiyat millatga tegishli va Turkiya davlatini Respublika boshqaradi. 2- bandga ko‘ra Turk davlati dini islom, davlat tili - turk tili. 4- banda binoan davlatini BHCT orqali Perezident boshqaradi. 10-bandga asosan Prezident saylovchilar tomonidan saylanadi. 11-bandga binoan Prezident davlat boshlig‘i hisoblanadi, majlis va davlatni boshqaradi.
Shu kuni, 29-oktyabr kechki payt, BHCT yashirin ovoz berish orqali Turkiya Prezidenti etib Mustofa Komol saylandi. Ertasi kuni Islom podshoh tomonidan birinchi Respublika hukumati tashkil qilindi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
