O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti turkiya tarixi

G‘alaba qolga kiritldi

Mamlakatning komolchilar tomonidan nazorat qiladigan hududlari uzoq vaqt g‘arbdagi omadsizliklarga qarshi tura olmadi - u yarda interventlar turk muammolarini Versal shartnomasi asosida hal qilishdi.

Anqara avvalo, nafaqat kavkaz muammosini hal qila oladigan balki g‘arbiy Anatoliya va Frakiyadagi bosqinchlarni tohtatib yakson qila oladigan va poytaxt istanbulni ozod qila oladigan o‘z kuchli va ichonchli armiyasiga ega bolish ehtiyojini sezar edi. Osha davrda asosiy qurolli kuch bolgan partizanlar bilan komolchilarning aloqasi va sulton qo‘shinlari hamda antantaga qarshi harbiy operatsiyalar muhokamasi ham doim bir maromda ketmasdi. Shu bilan birga komolchilarga qarshi qozg‘alonlar Anatoliyaning goh u qismida goh bu qismida bosh kotarardi. 1920 yil yangi parlament tuzilishi davrida qozg‘alonlar Anqaraga yaqinlashdi. Bolu va Dyudzjeda sulton tarofdorlari bolgan cherks va abazinkslar bosh ko‘tarishdi, keyinchalik ular adapazari va geyeda jang qilayotgan sulton qoshinlariga qoshilishdi. Ushbu barcha kuchlar qarshi kurashga o‘sha davrda yagona aktiv qurolli kuchlar Cherkes Adham boshchiligidagi partizanalar edi.

O‘sha davrda kamolchilarga katta yordam ko‘rsatgan yana bir partizan uyushmasi Yashil armiya edi, u yarim harbiy yarim siyosiy va osha davrda Turkiyada tuzilgan komunistik gruhlarga katta tasirga ega uyushma edi. Yashil armiyaning tezkor osishlari kamolchilarni havotirga solib qoydi,1920 yil ohirida kamolchilar ularni tarqatib yuborishga erishishdi. Bu ish Anqara hukumatiga partizan guruhlarini birlashtirish vaularni doimiy armiyaga aylantirishda yordam berdi. 1921 yil boshlarida doimiy armiyada tarkibidan 90 mingdan koproq askar to‘plandi.

Kamolchilar o‘z hokimiyatlarini mustahkamlash jarayonida partizan partiyalarini boysundirishi qolganlarini esa faoliyatiga chek qoyishi orqali Turk komunistik partiyasini ham tugatishga muvaffaq boldilar. Turkiyada TKP Bakudagi seyzdda 1929 yil sentyabrda tuzilgan edi. TKP nafaqat mamlakat ozodligini hohlashardi, balki ular umummilliy antiimperialistik front ochishni hamda dehqon va ishchilarni iqtisodiy va siyosiy huquqlarini ko‘tarishni hohlashardi. Kamolchilar kamunistlarning faoliyati kuchayishidan havotirda edilar shuning uchun kamolchilar 1920 yil oktyabrda o‘zlarining komunistik partiyalarini tuzishdi. Bu "Turk komunizmi " nomini oldi va u komunizmni "muqaddas islom aqidalari" bilan birlashtirish haqidagi lozunglar bilan chiqdi. Keyinroq 1921 yil yanvarda Tarabzonda TKP raisi Mustafo Subhiga va uning 14 safdoshiga suyiqasd uyishtirldi.

Partizan guruhlarining muvoffaiqyati ham doimiy armiyaning tuzilishi ham 1920-1921 yillarning birinchi yarmigacha kamolchilarga yordam bera olmadi va ular greklarni Anotiliya markazlarigacha tohtata olishmadi( ular ichida birinchi galaba Inenyu qishlogida Ismat qomondonligidagi qoshinlar tomonidan erishildi). Aytib o‘tish lozim, o‘sha davrda kavkaz muammolari hal qilinayotgan va Sovet-Turk do‘stlik va birodarlik bitimi tayinlanayotgan vaqt edi, bu davrda Grek qo‘shinlari g‘arbdan Anqara tomon yurishini davom ettirardi.

12 avgustda Mustafo Kamol boshqaruv shtabi boshlig‘i Fevzi Poshoy bilan Polatlidagi front chizigida boldi. Himoya chegasi yolidan qaytishda uning oti birdan chochib ketdi va chavandozni uloqtirib yubordi Mustafo Kamol singan qovurg‘asi tufayli 5 kun Anqarada qoldi, keyin frontga qaytdi. 15 avgustda Grek qiroli Kostantin Anqaraga hujum qilish haqida buyruq berdi. Avgust ohiri sentyabr boshlarida Anqara ostonasida Saqar daryosi boylarida og‘ir janglar ketayotgandi. Rossiyadan kelayotgan oltinlarga Kamolchilar avvalo qurol yarog‘ sotib olishga shoshilishardi.

TBMM ( Turk buyuk millat majlisi) kamolni uch oy muddatga favqulotda huquqlar bilan bosh qomondon qilib tayinladi. Ismat posho g‘arbiy frontga qomondon qilib tayinlandi. Hukumat tomonidan bir qancha qatiy qoidalar ishlab chiqildi. Ular tartibni kuchaytirish, mablag‘i borlarni armiyani oziq ovqat, ulov va kiyim kechak bilan taminlashga undash uchun edi. Bu rekvezitsiya armiyaga ozimizning 40% narsamizni beramiz shiorlari ostida amalga oshirildi.

Songi hal qiluvchi jang oldidan Grek qoshinlari Turk qoshinlaridan ham son ham qurol yarog‘ jihatdan ustun edi. Turk armiyasida 40 ming miltiq Greklarda esa 88 mingta edi,turklarda 700 pulimyot greklaeda 7 ming, zambarakalr tuklarda 177 greklarda 800 ta. Samalyotlar esa greklarda 20 ta turklarda esa 2 dona edi.

19 avgust 1922 yil Kamol Chankay qarorgohida harbiy harakatlarda qatnashmayotgan Turkiyaning ko‘zga koringan kishilari ishtirokida qabul otkazdi. Lekin mezbonning o‘zi qabulda ko‘rinmadi. Keyin malum bolishicha Kamol bu vaqtda allaqachon Anqaradan uzoqda edi. U umum Turk qarshi hujum rejasi tayinlanayotgan fronda ketgandi. Qabul Anqaradagi josuslar kozini shang‘alat qilish uchun uyishtirilgandi. Kamolning roziligi bilan armiyaga mashhur yozuchi honim Holida Edip qabul qilindi, u 20 avgustda frontga yetib keldi.

23 avgustdan 13 sentyabrgacha Anqara garbidan big.r necha on kilametrlar masofada shahar tarixidagi eng ulkan janglar bolib o‘tdi. Grek qo‘shinlari Saqar daryosining sharqiy qirg‘og‘ini egallashga muvaffaq bo‘lishdi va temir yo‘l bilan borib Polatlini ham qolga olishdi. Grek qoshinlarining birinchi qanoti Anqaraning janubi g‘arbida harakat qilardi ular Haymanani egallab 1 sentyabrda Anqara tomon yurdilar ular bilan shahar orasida 50 km qolgandi. Lekin birinchi qanot qoshinlari turklarning matonatli qarshiliklari tufayli toxtatildi. Kuchsizlanib qolgan Grek qoshinlari oldinga harakatlana olmadi. Katta qiyinchiliklar bilan Grek qoshinlari 13 sentyabrda Saqar daryosi ortiga uloqtirib tashlandi. Anqara qutqarildi tez orada g‘arbiy front idorasi Sivrihisorga ko‘chirildi.

27 sentyabrda 1921 yil Kamol-posho Istanbulda istiqomat qiladigan onasi Zubayda honimdan hat oldi. Hatda onasi uni BTMM tomonidan berilgan Marshl unvoni va G‘ozi nomi bilan tabrikladi. Saqar jangi qatnashchilarining 129tasiga BTMM nomidan tashakkur nomalar, 234 tasiga Mustaqillik medali topshirildi. 1922 yil 26 avgustda turk tarixchilari aytgan Buyuk turk yurishi boshlandi, shu kuni Eskishahar ozod qilindi. Qarshi hujum shiddat bilan ketardi, Turklar dumlupinorda g"alaba qozonib Kutahyuni olishdi. 9 sentyabrda Izmir ozod qilindi, 16 sentyabrda greklar qolidagi so‘ngi turk yeri Bandirma ham ozod qilindi.

Izmirning ozod qilinishi Kamolning shaxsiy hayotida Ham katta o‘rin egalladi. O‘sha kunlarda u o‘zining bo‘ajak rafiqasi bilan tanishdi. Izmirdagi ulkan yong‘in tunash uchun joy va boshqaruv shtabi uchun qarorgoh uni nufuzli turk savdogari Muammar Ushoqzodaning honadoniga olib keldi. Uning qizi ham bolib, Kamol va Latifaning birinchi uchrashuvlariga Holida Edip honim ham guvoh bolgandilar. Holida honim shtabga 1922 sentyabrda Izmir ozod qilinishida hamrohlik qilayotgan edilar. Izmir olingan running ertasiga 10 sentyabrda honim Kamol bilan uchrashdilar, va using ko‘zlarida o‘zgacha quvonchni ko‘rdi. Malum bolishicha u yosh Latifa ismli honim bilan tanishgan ekan. Honim endigina fransiyadan qaytgan va uyerda va uyerda Pravo soziini eshitgan kanalar. Honim aytadilar"Kamol menga sir sifatida Latifaning romolida ozining kichik partretini ko‘rganini latifa romolni ko‘rsatib siz qarshi emasmisiz? Deb soragani va u nima uchun qarshi bolishim kerak! deb javob berganini aytdib berdi va samimiy jilmayib qoydi shuningdek u shtab uchun o‘z uyini hamtaklif qilibdi".

Nikon marosimi kelin otasi Muammar bey Ushoqzodaning honadonida 1023 yil 29 yanvarda bolib o‘tdi. Kamolning guvohlari marshl Fevzi Chaqmoq va Kozim Qora bekir bolishdi. Latifa honim tomondan Mustafo Abdulhaq Renda va Solix Bozoklar bo‘lishdi. Shuningdek Izmir qozisi ham marosimda qatnashdi.

Lekin bu nikoh uzoq davom etmadi. Avvaliga ularni Anqarada ham mamlakat boylab safarlarda ham doim biga ko‘rishdi. Keyinchalik birgalikda safarlar nodir bolib qoldi 1925 yil 5 avgustda esa ularning ajrimlari sodir bo‘ldi, bu haqda Mustafo Kamol rasman 11 avgustda hokimiyatga yozgan hatida ma'lum qildi. Otaturk va Latifa honimning farzandlari bolmadi. Koplab avtorlarning guvohlik berishicha Latifa honim nafaqat go‘zalligi balki aqli va atrofdagilarga bolgan muomalasi uchun ham hurmat va etiborga loyiq edi.

Honim keyinchalik yaqinlaridan biriga Mustafo Komolning ajrashish oldidan aytgan sozlarini aytib beradilar :"Latif menga jangchi so‘zini ber hech qaysi jurnalistga bizning birgalikdagi hayotimiz haqida aytmaysan. Va men vada berdim".

Shunday qilib turklar butun Anatoliyani 1922 yil18 is ntabrda ozod qilishga erishishdi hatto dushman tomonning bosh qo‘mondoni general Trikupis hibsga olindi. Bunday holatda milliy masala qanday qilinishini tasavvur qilinish qiyin emas yuzminglab grek va arman millatiga mansub kishilar bor mol mulk, yer joylari, uylariyu dokonlarini tashlab mamlakatdan bosh olib chiqib ketishdi.

Anatoliyani ozod qilib turk armiyasi yevropa qirg‘og‘i tomon yurdi, bu orqali mamlakatni bututnlay ozod qilib Bo‘g‘oz istanbul va sharqiy frakiyani ham qolga kirirtish ko‘zlangandi. Lekin ingliz qomondonligi bunga qarshi chiqib harbiy harakatlar davom etishi tahdidini qildi. Muommoni yechishga turklarga 1921 yilgi muzokaralardan malum fransuz diplomati Franklen-Buyon kirishdi. U Antantaning barcha azolari nomidanturklar sharqiy frakiyani jangsiz olishlariga ishontirgachgina, kamol kelishuvga rozi boldi va qoshin harakatini toxtatdi.

1922 yil 3 oktyabrda Marmar dengizi qirg‘og‘ida kelishuv boyicha muzokaralar hoshlandi.Muzokaralarni Turkiyadan g‘arbiy front qomondoni Ismat-posho Antandan esa Angliya Fansiya va Italiyaning Istanbuldagi oliy kamissarlari olib borishdi. Grek delegatsiyasi muzokaralarda deyarli qatnashmadi. Shu orqali grek intervensiyasing asosiy mualliflari Antanta vakillari ekani va barcha oqibatlarga ham ular javobgarligi tasdiqlandi. Ittifoqdoshlar Sharqiy frakiyaning turklarga zudlik bilan o‘tishiga qarshilik qilishdi bunga jovoban Ismat posho muzokaralarni tohtaddi va qoshinlarni bogozlarga olib kelib qoydi. Natijada shunga kelishildiki Sharqiy Frakiyga kamolchilar mamuriyati va jandarmeriyasi keladi ittifoq qoshinlarining Istanbuladan olib chiqib ketilishi songi asosiy kelishuvlardan so"ng amalga oshiriladi ( 1922 yil Mudaniy kelishuvidan so"ng).

Harbiy harakatlar yakunlangach BTMM "uyda tartib o‘rnatishga kirish"di, lekin bu boshqaruv tizimi ham o‘zining birdamligi bilan ajralib tura olmasdi eng havflisi esa Istanbul edi. Ikki hokimiyatchilik juda havfli edi uni ustiga tez orada1922 yil 20 noyabrda Tinchlik kelishuvi boyicha Lozan konferensiyasi ochilishi zarur edi.

1921 yil 20 yanvarda Kamol va uning gruhi taklifi bilan BTMM qabul qilgan "uyushmalar ososi haqidagi" qonun yangi hukumatning birnchi qabul qilgan konstitutsiyasi boldi. Qonun 23 moddadan iborat edi va birinchi modda "davlat boshqaruvi xalqqa tegishli ekanini takidlardi" . 2 chi modda esa ijro etuvchi hokimiyat va qonunchilik taklifi BTMM tomonidan amalga oshirilishi va Turkiya Davlatini Byuk Turk millati majlisi boshqarishi va uning hukumatni tuzish huquqi borligi va qarorlar ijrosi taminlanishi, diniy masalalar, barcha qonunlar eloni, va ularga ozgartirish kiritish yoki bekor qilish, kelishuvlar tuzish, urush elon qilish va mudofo holati nazorati uning huquqi dep belgilandi. Qonun BTMM raisidan tortib deputatalr, hokimiyat, mahalliy boshqaruv organlari hatto tuman boshqaruvchilari vazifalari haqida toliq ko‘rsatma berrdi. Lekin unda Halifa haqida hech qanday soz ketmasdi. Inteventlar bilan jang avjida kamolchilar milliy front qulashidan hovotirlanib sultonni ag‘darishga va mamlakatni Respublika dep elon qilishga hosshilishmagandi.

Rasman uyushmalar tuzilishi haqidagi qonun eski konstitutsiyani bekor qilmasdi faqat toldirardi ( 1876 yil qabul qilingan via 1909 yil o‘zgartirish kiritilgan Midhat konstitutsiyasi) lekin aslida sultonga mamalakat boshqaruvida tech qanday joy qoldirmasdi. Bu kamolchilarning jiddiy yutug‘i edi. Qonun yangi turkiya qonunlari uchun asos bolib qolaverdi, usmonlilar konstitutsiyasi ham yangi turkiya tuzilishida ahamiyatli edi. Shunday bolsa ham 1921 yil kostitusion qonun mamlakat boshqaruvini aniq belgilab bera olmadi.

1922 yil grek bosqinchilari mamlakatdan quvib chiqarilgach yagona milliy front parchalanishni boshladi. 1922 yil boshlarida ong tomon muholifati deputatlari ( ichida sobiq Ittihodchilar bolgan) 1921 Mustafo Kamol tuzgan huquqlar himoyasi jamiyatiga qarama qarshi guruh tuzishdi. Ularning maqsadlari ittifoqdoshlar bilan kelishish va hokimiyatni sultonga qoytarish edi. 1922 yil iyulda Rauf Beyni hokimyat rahbari dep elon qilinishiga erishgan ong muholifatchilari ikki hokimyatchilikka o‘zlaricha chek qo"yishni BTMM ni tarqatib yuborib hokimiyatni Istanbulga o‘zining "qonuniy" egasi podshohga qaytarishi maqsad qilishgandi. Rauf-bey "sultonga halifaga butun ruhi ila sodiq ekanini va o‘z podshohiga sodiq qolish uning farzi ekanini" elon qildi.

O‘z navbatida Tevfiq posho boshliq sulton hokimiyati bu muammoni hal qilingan deb hisoblardi. Erishilgan g‘alaba Mustafo Kamolga har qanday nizoga chek qoyilgani va istanbul va anqara o‘rtasidagi siyosiy bolinishga barham berilgani habar qilindi. Sulton hokimyati ittifoqchilar tomanidan Lazanna tinchlik bitimiga BTMM hokimiyati bilan teng taklif qlindi undan tashqari Tevfik posho ikki hokimiyatdan yagona delegatsiya tuzishni taklif qilgandi. Anqaraning parlamentining muxolifat deputatlari fikricha birlashgan deligatsiyani raisi yangi turkiyaning sobiq dengiz vaxiri Rauf-bey bolishi zarur edi. Lekin M. Komol tarafidagi deputatlar bu rejaga tosqinlik qilishdi va delegatsiya raisligiga g"arbiy front qomondoni hamda Turkiya tashqi ishlar vaziri Ismat-posho tayinlandi.

... Muholifatning anti milliy harakatlariga check qoyish uchun, BTMM king 1922 yil 30 oktyabrdagi majlisida sultonni yoq qilish va sulton hkumati tarafdorlarini davlat hoinligi uchun sudga tortish taklifi kiritildi. Bu taklif birdaniga uchta komissiya tomonidan muhokama qilindi bular konstitutsion, yuridik va shariat. Deputatlar aynisa ruhoniylar sultonning yoq qilinishiga qarshi chiqishdi chunki dunyoviy davlatning dindan uzoqlashishi islom asoslariga zid edi. Mustafo Kamol bu taklifni rad etdi. Uchta komissiyaning birlashgan majisida esa hoji Mufrid Afandi boshliq deputatalar golib chiqshdi. Kopchilik ovoz bilan Sultonning halifalikdan chetlatilishi bekor qilindi. Shundan song Mustafo Kamol ancha ishonchli faktlarga yuzlandi va tshuntirdi: " hokimiyat va suverinitet hech kimga akademik munozara yoli bilqnberib yuborilishi mumkun emas. Suverenitet kuch va quvvat bilan kerakbolsa zo‘rlik bilan qolga kiritiladi. Usmon farzandilari faqatgina zorliklari tufayli tufayli butun turk millatini birladhtira olishdi va unga olti yuz yil hukumronlik qila olishdi. Endibu xalq uzurpatar (birovni mulkini tortib olga) qarshi bosh kotaradi, va ularni uloqtirib tashlaydi, songra oziga tegishli suvernitet ijrosini zimmasiga oladi. Bu bitgan ish... Haqiqat baribir ozini korsatadi. Lekin oshanda bir necha boshlar chopilishi mumkun.

Qonunchilik taqdiri 1 noyabr 1922 yil hal boldi. BTMM sultonlikni halifalikdan ajralishi va sultonni barcha hkumatni toliq BTMM ga otkazish orqali yoq qilish haqida qonun qabul qildi, shuningdek yangi halifani usmoniylar sulolasidan tanlash haqida ham. Sulton yoq bolishi bilan uning hokimiyati oz zoidan yoq boldi va qosh hokimiyatchilik barham topdi. 4 noyabr 1922 yilda oz hokimiya Vahedidding Yildizga kerakli narsalarni atminlovchi buyuk vazir Ahmad tavfiq posho ozining butun kabineti bilan istefoga chiqdi.

Vahediddinning ketganidan bir kun otib BTMM uni halifalik maqomidan mahrum qildi va mos fatvoni elon qildi: "u dushman tomonga otib ketdi, iymon himoyachilari bilan jang qildi, birodarlar qirginiga urug qadadi, chet imperiyasi himoyasiga ishondi va halifalikni poytaxtdan qochirib ingliz kemalari bortida yashirindi.

Halifalik rutsi uchinchi shaxs tomonidan Vahididdinnng makvachchasi valiaxt shaxzoda abdulmadijga sulton aziz birinchi hotinidan bolgan katta ogli va shu qatorda tirik qolgan usmoniylarning ota tomondan eng kattasiga topshirildi. U bu rutbani 1922 yil 19 noyabrda rasman qabul qildi. Kemal posho mustafoni halifa saylanganini telegramma orqali bildirdi.

Xalifalik faqat vaqtinchalik ushlab turildi. U ham bolsa "huquqlar himoyasi" boyicha majlisga tegishli, mamlakatda sezilarni ta’sirni saqlab qolgan klerikal-feodal doiralarga yon bosib qilindi. Uni Rauf bey boshliq "bosh muholifat" qollab turardi. Shuni ham hisobga olish kerakki, Istanbulda "Birlashish va rivojlanish" tashkiloti oz faoliyatini tikladi. Yosh turklar rahbarligidagi faol Istanbul gazetali Xalifa foydasiga kuchli propaganda olib borar edi. Shubha yoqki hali kamolchilar yunon intervensiyasini Anvar poshsho tirik va faol ish olib borayotgan paytda hal qilishga qodir emasdilar, ittihodchilar M.Kamolni Anvarga almashtirishga tayyor edilar.

1922 yilgi greklar ustidan galaba shubhasiz M.Kamolning pozitsiyasini mustahkamladi. Lekin shu bilan birga Kamol va ittihodchilar ortasida quyidagi savollar yuzasidan ochiq mojoro korindi: a) Kamolning va boshqa barcha harbiy qomondonlarning ururshdan song oz lavozimlaridan ketishlari, b) istanbul vafrakiya ozodqilinmaganiga qaramay Mudaniy yarshuv bitmining shoshilinch imzolanishi, v) kamolning respublika elon qilishi, g) Anqaraning turkiya poytaxti bolishi haqidagi sozlar.

1922 yil 1 noyabrda sultonning chetlatilishi nafaqat majlisdagi konservatorlarni balki boshqa kopchilikni ham bezovta qilib qoydi. Bu havotir ayniqsa istanbulda sulton hkumatining asosiy ishchilari yashovchi mintaqada kuchli boldi. Ular bunday holat ularning moliyaviy ahvoliga tasir qiladi deb qorqishgandi.

Bu muholifatni hal qilish uchun Kamol BTMM ni tarqatib yuborishga va saylovlar otkazishga erishdi. 1923 yil xalq partiyasi kamolchilarning "hquqlar himoyasi gruhi" asosida tuzilishi haqida elon qilindi(lekin partiya kechroq 9 sentyabrda tuzildi). Yana bahorda MustafoKamol 9 ta tamoyil elon qildi va bular davalt himoyasi va mustahkamlanishi, iqtisodiy mustaqillikka erishish, shuningdek sulton islohotlariga qarshi edi. Bu tamoyillar quyidagilarni korib chiqardi: 1. hokimiyatni toligicha xalq qolida jamlash 2. oliy hokimiyatni bolinishsiz turkiya buyuk millati majlisida bolishi 3. Mamlaktning himoyasini millatning eng asosiy vazifasi ekani 4. Suvkemalrini ishlab chiqarishni qayta tiklash 5. Iqtisodning rivojiga har qanday turtki berish 6. Harbiy hizmat muddatini qisqartirish 7. Urush nogironlari va ularning olilalariga moddiy yordam berish 8. Hkumat muassasalarining qayta tuzish va atrtiblash 9. Iqtisodga jamiyat tashkilotalri va hsusiy kapital kiritilishini oshirish. Bu tamoyillar bir vaqtda 1923 yil iyun-iyul oylarida otgan BTMMning ikkinchi chaqiriq saylovlariga dastur bolib hizmat qildi.

1923 yil yanvar-fevral oylarida Mustafo Kamol hali saylovlar tayyorgarlik bosqichida bolganda mamlakat boylab sayohat uyushtirdi, bu asosan Anotiliyaning katta qismini qamrab oldi va bundan maqsad jamiyatni oz qarashlari bilan tanihtirish edi. U avval Eskishaharga yol oldi, keyin 16 yanvarda izmirga yetib keldi shu yerda u istanbuldan kelgan jurnalistlar bilan davomiy suhbtlarini olib bordi. 22 yanvarda u Bursada boldi, u yerdan esa Eskishaharga qaytdi. Song Izmirga kelib birinchi onasi qbrini ziyorat qildi (14 yanvarda vafot etgandi).

Shu orada 1922 yil 20 noyabrda boshlangan turk delegatsiyasini Ismat posho boshqargan Antanta davlatlari bilan Lazannadagi tinchlik bitimi juda chozilib ketdi. G‘arb imperiyalri urushda mag‘lubiyatga uchrab endi urush boshlashlariga sabab bolgan narsalarga tinch yol bilan erishmoqchi bolishdi. Undan tashqari qora dengiz bogozi masalasida RSFSR, ukraina SSR, gruzinskaya SSR (yagona delegatsiya bilan) va balgariya, bazi ikkinchi darjali masalalarni hal qilishda esa Alaniya, Belgiya, Gollandiya, Isoaniya, Partugaliya, Norvegiya, Shvetsiya qatnashdi.

Muzokaralarning boshidan malum boldiki, ittifoqchilar turkiyani iqtisodiy va siyosiy jihatdan boysundurisshni hohlashardi. Turklar esa kapitulyatsa tizimini, moliyqviy nazoratni va siyosiy aralashuvni bekor qilishni talab qilardi. Fransiya turkiyada tashqi kapitalning katta qismiga egalik qilishardi va ottoman qarzi ham, ular turkiyaning talablarida ozlarining iqtisodiy manfaatlariga xavfni korishardi. Angliya esa hdudiy talablarga, avvalo Masulga shuningdek bogozlar maqomiga bosh qotirishardi. Sovetlarning bogozlar boyicha pozitsiyasi Lenin tomonidan 1922 yil 27 oktyabrda ingliz korispondentiga berilgan intervyuda bayon qilindi. Uning aytishicha sovet ittifoqi bogozlarga nisbatan turkiyani qollab quvvatlardi, bu urush va boshqa paytlarda ham bogozlarning har qanday harbiy kemlariga yopiqligi hamda toliq dengiz savdosi erkinligi degani edi.

Turkiya delegatsiyasi sovetlar taklifini qabul qilmadi, Ismat poshoaslida Kerzona dasturiga rozi boldi va faqat Marmar dengizini rejalashtirilayotgan hududga kirishini hohlamadi. Konvensiyaning songi bosqichi ustida ishlashda sovet delegatsiyasi chetlashtirildi va bu ularning aktiv noroziliklariga sabab boldi. Shu bilan birga turkiya va antanta tuzayotgan bogozlar boyicha konvensiya qora dengiz davlatlrining hatto turkiyaning ozining ham hayotiy qiziqishlariga zid kelardi. Turkiyadan moliyaviy masalalar, kapitulyatsiya va bishqa masalar boyicha biroz bolsa ham chekinishlari uchun ittifoqchilar konferensiyani faoliyatini ikki yarim oyga tohtatib qoyishga urunishdi, lekin keyin uning faoliyati qayta tiklandi. BTMM tinchlik kelishuvining ittifoq dasturini rad etib qarshi dastur kapitulyatsiyani toliq bekor qiluvchi va iqtisodiy masalalarni muhokamadan olib tashlab ularning yechimi kechiktiruvchi dasturni dasdiqlshdi. 1923 yil tort ittifoqdosh imperiyalar vakillari turkiya dasturini muzokarlar uchun tog‘ri keladi deb tan olishdi: ittifoqchilar kapitulyatsiyani toliq bekor qilishga va teng bolmagan barcha shartlardan voz kechishga majbur bolishdi, va Ottoman qarzi yuzasidan valyuta masalasini ochiq qoldirishga rozi bolishdi. Turklar Masuldan butunlay voz kechishdi va bu masalada Millatlar ligasining kelajak qarorini kutishga rozi bolishdi. 1923 yil 24 iyulda laazansk universitetining faollar zalida lazansk tinchlim bitimi imzolandi. Serblarning takliflari, kapitulyatsiya tizimi, tashqi moliyaviy boshqaruv, tashqi siyosiy aralashuvlar butunlay bekor qilindi.

Qator pozitsiyalar boyicha turkiya yon bosdi, ularning bazilari sovetlarda norozilik uygotdi. 1923 yilgi bogozlar haqidagi lozansk konvensiyasi boyicha turkiya Basfor va Dardalelni nazoratga olishi va istanbulga konvensiya ijrosini nazorat qiluvchi xalqaro kuzatuvchilar guruhini kiritishi kerk edi. Qora dengiz imperiyalaridan tashqari bolgqn davlqtlar harbiy kemalari bogozga deyarli tosiqsiz kira olardilar bu esa sovet diplomatlarining katta ahvotiriga sabab boldi. Quyidagi mavzularning javobi esa kelajakka qoldirildi, turkiya va gretsiya ortasida aholia lmashish, ottomansk qarzi masalasi, AQSh bilan diplomatik aloqalarni tiklash kabilar.

Lozan shartnomasining koplab bandalari vaqt otishi bilan eskira boshladi, shu bilan birga turkiya yevropa ittifoqiga kirish uchun intilayotgan bir davrda o‘z ahamiyatini yoqotmagan bandlar ham bor. Gap avvalo milliy kamchiliklar va musulmon bolmaganlar haqida edi. Ular milly qasamyodda elon qilingan va lozansk shartnomasida batafsil yoritilganlar ularga bu hujjatda butun boshli bolim ajratildi. Shunday qilib 38 ya bandi har qanday kamsitish va aholini millati va dini tufayli taqib qilinmaslikni taminlaydi. Alohida qayd qilingandi aytib otilgan hokimiyat majburiyatlari: " halqaro maqomdagi majburiyatlardir" va "millatlar ligasi kafolatiga qoyilgan. Ular faqat Millatlar ligasi kengashining kopchilik ovozi bilan ozgartirilishi mimkun".

1923 yil 13 vgustdagi BTMM saylov oldi dasturi shubhasiz lozan shartnomasi muvaffaqiyati tasirida kamolchilarga omad olib keldi. Muatfo Kamol yana bir ovozdan majlis rahbari etib saylandi va xalq partiyasini dasturini tuzishda davom etdi. Yangi tuzilgan BTMM tarkibida hkumat boshligi Fethi Okyar, tashqi ishlar vaziri Ismat posho bo‘ldi. Ittifoqchilar tomonidan songi egallangan nuqtalardan qo‘shinlar evakuatsiyasi davom etardi.

1923 yil 2 oktyabrda ittifoqchilar Istanbuladan so‘ngi harbiy kuchlarini olib chiqib ketganlaridan song, yangi hukumat bu masalani hal qilib va ushbu ulkan shahardan shu bilan birga strategik noqulay joydan ko‘chirildi. 1923 yil 13 oktyabrda BTMM Anqarani respublika poytaxti deb elon qiladigan qonunni qabul qildi. Bu qonunga muvofiq barcha diplomatik tashkilotlar anqaraga ko‘chib o‘tishi lozim edi. Bu haqda barcha chet el davlatlariga habar beildi. Sovetlarga kelsak ular ikki yildan buyon o‘z vakilliklari Anqrada faoliyat olib borardilar.