O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti turkiya tarixi

Anqara – yangi hokimiyatning asosiy markazi

Turkiya Milliy kengashi Sevr shartnomasini nafaqat ratifikatsiya qilishdan bosh tortdi, balki uni yo‘qqa chiqardi. Uni imzolagan turklar vatan xoinlari deb e’lon qilindi. Shartnomani bekor qilish uchun kurash milliy-ozodlik harakatini yanada kengayishiga olib keldi.

Sevr tinchlik shartnomasini imzolashdan so‘ng Angliya tomonidan faol qo‘llab-quvvatlanayotgan grek qo‘shini o‘zining Anatoliya markaziga harakatini davom ettirdi, 29 avgustda esa Ushakni qo‘lga kiritgan. Shu bilan birgalikda turli sabablarga ko‘ra G‘arb dunyosida angliyaliklarning Turklarni qo‘llab-quvvatlashi pasaydi. Musulmon olamiga kelsak, “Anqara musulmonlar ko‘zida ikkinchi Makka bo‘lib qoldi”. Turkiyaning yaqin va uzoqdagi musulmon qo‘shnilarni unda o‘zlari uchun bir bo‘lgan dushmanga qarshi urushning markazini ko‘rdilar. Anqaralik hokimiyat tepasidagilar manziliga moliyaviy yordamlarni yuborishdi.

Turkiyaning sharqiy chegaralarida og‘ir muhit saqlanib turgan edi, ular barqarorlashdilar. Armeniya bilan vujudga kelgan harbiy kelishmovch urushga aylandi. Sharqda hali tuzilib bo‘lmagan K.Qorabakir boshchiligidagi turk qo‘shini 1920-yil sentyabr-noyabrda Turkiyaning noroziligini Sarikamish, Kars va Aleksandropol (Gyumryu)ga bildirish uchun bundan foydalanib qoldi. Keyinroq Kars shartnomasiga binoan 1921-yili Gyumryu Armeniyaga qaytarilgan edi.

Turkiyaning sharqoy chegaralarida holat murakkablashib borardi.Armaniston bilan bo‘lgan harbiy mojaro urush darajasigacha o‘sib bordi. Shu paytgacha ham tarqatib yuborilmagan Qorabakir qo‘mondonligidagi turk qo‘shinlari bundan unumli foydalandi va 1920 yil sentyabr noyabr oylarida Sarikamish, kars va gryumruni qolgaolshidi keyinroq Gryumru 1921 yil qizil shartnomaga binoan Armanistonga qaytarildi.

Anqara uchun bunday qiyin paytlarda sovet rossiyasi bilan o‘rnatilgan do‘stona aloqalar juda muhim ish boldi. Dunyoda hech qanday tarixchi hatto sovet rossiyasini eng yoqtirmaydiganlar ham o‘sha davrda turkiya va rossiya o‘rtasidagi aloqalardagi ikki haqiqatni tan olishadi. Birinchidan Rossiyadagi revalyutsiya turkiyani 1915 yilgi Antanta shartnomasigfa ko‘ra rassiyaga bo‘g‘ozlarni berish majburiyatidan ozod qildi. Ikkinchidan esa rossyani serv shartnomasiga ko‘ra turkiyaning hududiy majburiyatlarida harbiy hamkorga aylantirdi. Haqiqatda turk hududlarining antanta tomonidan akupatsiya qilinishi janubiy rassiya qrim va kavkaz intirvensiyasi bilan bir vaqtda ketayotgan edi. Istanbuladagi okkupant qarorgahi ikki quyonni bir o‘q bilan urishni reja qilishgandi, agar albatta sovetlar va turk millatchilarini quyon deb bo‘lsa. …

AQSh ning istanbuladgi sovdo kamissari osha davrda o‘z kitobida yozadi; rossiyadagi revolyutsiya eski tizimni ag‘darib tashlashi turkiyadan boshqa biror mamlakatga bunchalik tasir o‘tkazaolmadi. Biz turkiyaning olamshumul qayta tugilishiga guvoh hisoblanamiz.Agar podsho rossiyasining so‘nishi va sovet rossiyasining ittifoqchilar bilan bo‘lgan dushmanligi bo‘lmaganda kamolchilar harakati oddiy oyin darajasidan ko‘tarila olmasdi.

Hanuzgacha turk va sovet aloqalari qanday qilib o‘rnatilganligi borasida aniqlik mavjud emas. Hozirda turk adabiyotlarida bu haqada bazi malumotlar mavjud unda aytilishicha aloqalar 1919 yil mayda Kamol anotoliyaga kelgandan so‘ng va anqara hokimiyati leninga 1920 yil aprelida hat yo‘’llagandan soong yuzaga kelgan.

Nima bo‘lishidan qatiy nazar o‘sha paytda bu juda muhim savol sifatida muhoka qilingan va Guryun yozishicha shunday qarorga kelingan “vatanni qutqarish yolida bolsheviklar bilan aloqa o‘rnatish juda zarur. Shu yo‘l orqali rossiyadan harbiy va moddiy yordam olish imkoniyati tug‘iladi va shu orqali ittifoqchilar turkiyaga rossiya bilan juda qalin munosabatlar o‘rnatmasliklari uchun ancha yuaxshi aloqalar o‘rnatishardi.

Gryumru ning yozganlaridan malum bo‘lishicha u to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqalar o‘rnatish osha davrdagi holat tufayli mumkun emasdi. Agar aloqalar o‘rnatilsa ham ular kavkaz orqali bo‘lardi ular kutilgan natijani bermasdi. . shunday bo‘lsa ham ikki mamlakat hokimiyati hamkorlik qilish rejasini tuzib qo‘yishgan va buni amalga oshirish yo‘llari ustida bosh qotirishardi.

O‘sha paytning o‘zida karakul blkan bog‘liq qalloblar paydo bo‘lishdi. Ular butun kavakz bo‘ylab mahalliy va ko‘chib kelgan bolsheviklar bilan butun g‘arbiy osiyaoda qora dengizdan hindistongacha bo‘lgan hududlarda anti angliya goyalarini targ‘ibn qiliush vadasi evaziga moddiy yordam olish haqida shartnoma tuzib yutishardi.

Natijada butun milliy kuchlar nomidan vcakil Anvarning amakisi Halil posho bo‘ldi, u birinchi johon urishi paytida usmoniylarning kavkazdagi aperatsiyalari qatnashchisi edi. U kavkaz ishallarini yaxshi bilardi va uning sobiq hamkasbi qorabekir Kamolga uni anqara hukumatining noafitsal vakili qilib tayinlashni taklif qilgandi.

Rus hokimiyati yordam ko‘rsatishga tayyor ekanlarini malum qilishdi. Hali posho rossiyada turk zobitlarining ozod qilinishi bilan ham shug‘ullandi va ulardan milliy front tarafida jang qilishga tayyor bo‘lgan harbiy qism tuzishga erishdi. Va qurol yarog‘ning birinchi qismini dengiz orqali Trabzonga jo‘natishga erishdi va moddiy yordamning birinchi qisminiham ozarbayjon orqali turkiyaga jo‘natdi.

Xali poshining jalb qilinishi shuni ko‘rsatadiki bu bosqichda milliy qarshilik rahbarlari va ishtirokchilari antantaga qarshi bo‘lgan har qanday kuchlar yordamiga muhtoj edilar. Undan tashqari bu jarayonda harakatga tushib qolgan ittihodchilar musilmon kavkaziga yaqinroq bo‘lish imkonini qo‘lga kiritishdi. Kavkaz ularrni(boshqalarni ham) o‘ziga magnit singari tortardi.

Turklar shimoliy kavkazni ham etiborsiz qoldirmadi.Bunga 1918 yilgi kavkaz ishlariga aloqador bazi ittihodchilarning maqsadlari yaqqol dalil edi. 1920 yilda anqara hukumati Kavkaz, Dog‘iston ,Chechenistonga haqiqatda yo‘l oldi. Gap ismoil Haqqi Berqoqning ekspididsiyasi haqida edi. 1920 yil istanbulda ismoil haqi tomonidan boshqarilgan va yuqorida aytib o‘tilgan Shimoliy Kavkaz jamiyati etnografik izlanishlar nomi ostida Dog‘iston va chechenistonga harbiy ekspididsiya uyushtirdi. Ekspididsiya tarkibida kechagina sulton tarafida bo‘lgan asli Kavkazlik ofitserlar ham bor edi.Ularning vazifasi Tifliseda shakllangan kuchlarga mustaqil shimoliy kavkaz respublikasini tuzishda yordam berishda edi.Bu respublika 1918 yil sultonga bolgan murojatda elon qilingandi.

Endilikda bu haqda kundaliklar muallifi yozishicha ekspididsiya Mustafo Kamol tomonidan ham ma’qullangandi.Bu “etnografik ekspididsiya 2 fevral 1920 yil Istanbuldan jo‘nab ketdi va angliyaliklardan maxfiy tarzda batumda toxtadi. Song ekspiditsiya Shimoliy kavkazning vaqtinchalik hokimiyati joylashgan Tiflisega keldi ulardan Ozarbayjon pasportlaini olib ko‘rsatma bo‘yicha Bakuga poyezdda yetib bordi u yerda biroz turgach Dogiston chegarasiga yo‘l oldi, chegaradan o‘tgach esa goh piyoda gop ulovda Dog‘iston va Checheniston shahar va qishloqlari bo‘ylab ko‘poylik safar boshlandi.

Muallif shunday yozadi “safar davomida borgan sari Istanbulga mustaqil Shimoliy Kavkaz hukumati deyarli tuzilganiligi haqida kelayotgan habarlar yolg‘on ekani aniqlashib borardi”

Ekspiditsiyasining asosiy maqsadi “Xalq majlisi” bo‘ldi, lekin yerlik aholi tomonidan mahalliy hokimiyat tuziluishiga qarshilik korsatishga imkon bo‘lamdi.Ekspiditsiyaning eng aktiv azosi Ismoil Berkok edi. U allaqachon toglik xalq orasida juda taniqli edi va endi u mahalliy aholi va ularning yetakchilariga bolsheviklar billan qanday muomala qilish, qanday qilib mitinglar o‘tkazish va qanday qilib Shimoliy Kavkaz ozodligini himoya qilish borasida maslahatlar berardi. U va uning hamrohlari milliy majlis tuzilishi va saylanishi jarayonlarida juda aktiv qatnashishdi.

Shu orada milliy qurultoy azolari qasamyodining qoralamasi tayinlandi, uni Chechen tiliga Ismoil-pashining tarjimoni tarjima qildi qolgan guruh azolari turkcha gapirishardi.

May ohiriga ekspiditsiya Gruziyaga qaytishga qaror qildi, buning uchun tog so‘qmoqlari va dovonlardan oshib o‘tishga to‘g‘ri keldi. Ular Argun daryosi boylab Itum qalaga chiqishdi song tog‘lik chechenlar orqali Gruziyaga yetib olishdi.Tifliseda ular Ozarbayjon bolsheviklar tomonidan egallanganini endi navbat Gruziyaga kaleganini bilishdi.

Muallif 1920 yil iyulda Ozarbayjon majlisi sobiq raisi doktor Hasanning Ozarbayjonni va butun Kavkazni bolshiviklardan qutqarish iltimosi bilan tiflisdagi Anvarga noumid yozgan maktubining to‘liq matnini keltiradi. Maktubda yozilishicha 27 aprelda ruslar Bakuga kirishdi Xalil posho va boshqalar ularni ittifoqchilardek kutib olishdi va aholiga ularga qarshiulik qilishga to‘sqinlik qilishdi. Keyinroq esa Xalil posho va uning barcha hamrohalri hibsga olingani va Rossiyaga jo‘natilganini qayd etiladi.

Tifliseda ekspiditsiya azolari bilan Shimoliy kavkazning tashqi ishlar vaziri Haydar Bemat uchrashdi, u ularga mintaqadagi holat haqidda so‘zlab berdi. Yozuvlarda bir qancha Kavkazliklar haqida Kamol hukumatining havotirlari keltirilgan. Shuningdek muallif Tifliseda tasodifan Shamilning nabirasi Sant beyni ikki suriya chechenlari bilan uchratib qolganini keltiradi. U dog‘istonga Butbey Berqoqning maqsadlari bilan bir maqsadda kelishgandi. Sait beyning u yerga borishi kavkazning qabilalarga bolingan va shayxlar o‘rtasida bo‘lib olingan xalqini birlashtirgan bo‘lardi va ruslarga qarshi yagona muholifatga aylantirgan bo‘lardi.

Ismoil haqqi Trabzonga qaytib Karobekirga shimoliy kavkazga uyushtirilgan safar haqida to‘liq malumot yetkazish kerak dep hisobladi. Kamolchilarning bolsheviklar bilan harbiy kelishuvi va buning uchun kavkazdan qulay yo‘lak sifatida foydalanish maqsadi hammaga malum edi shu sabbadan berqoqning habarida ekspiditsiya azolari neytral tomon qilib ko‘rsatildi. Haqiqatda ham halil posho va Nuri posho kamolni kavkaz respublikalarining ozodligini va shu bilan birga panturk va panislom goyalarini qollab quvvatlashini ilktimos qilishdi. Anglyaliklar Bolsheviklarning kavkazga kelishlari ehtimoliga gruziya menshiviklaridan dashmans armanlaridan va ozar musavatistidan birlashgan front tuzishni hohlardi.

Bu haqda 1920 yil Kamol o‘zining hisobotlaridan birida yozadi; davlat bolsheviklar va turklar o‘rtasidagi bevosita aloqani kavkaz halqlari orqali uzishga rozi. Ular armaniston va ozarbayjon gruziya ehtimol shimoliy kavkazning ham ozodligini bolsheviklar bilan urush tufayli tan olishga tayyor. Bu bilan ular mamlakatlarni qollab quvvatlashadi. Agar ular bunga erishishsa kavkaz halqlarini bizga qarshi devorga aylantirishadi. Agar turkiya qurshovda qoladigan bo‘lsa qarshilik ko‘rsatish imkoniyatlari qolmkaydi. Kavkazni hitoy devoriga aylantirish rejasi bu shubhasiz turkiyani yoq ilish rejasidir. Bu to‘siqni buzib tashlash uchun har qanday choralarni ko‘rish va kavkazliklar bilan aloqa o‘rnatib ularning maqsadlarini aniqlash zarur.

Bu yozuvlar tasdiqlanmadi, 1920yil 11 aprelda sovet qoshinlari armaniston chegarasida yegilishdi va 26 aprelda uni buzib kirishdi. Tasodifmi yoki yoqmi 26 aprelda Mustafo Kamol ham BTMM nomidan Xalq Komissarlari Sovetiga V.I.Leninga hat bilan murojat qildi. Hatda sovet rossiyasi bilan diplomatik aloqalar o‘rnatish revolyutsion rassiya bilan imperializmga qarshi kurashishga chorlov bor edi va bu shuningdek yosh turkiyaning uning hududidagi imperialistik bosqinchilarga qarshi kurashida rossiya yordamiga umidi edi.

Bir kundan song 27 aprelda bokins bolsheviklari milliy hukumatdan hokimiyatni ularga berishini so‘rashdi. President M. E resulzada bunday qilmaslik haqida iltimos qildi… parlament bu iltimosga etiborsizlik bilan qaradi va hukumat 28 aprelda Ozarbayjonning vaqtinchalik revolitsion komitetiga tpshirildi. Ozarbayjon SSR elonqilindi.

Armaniston esa milliy doshnok partiyasi tomonidan boshqariliardi va armaniston turkiya va sovetlarning birlashuvi uchun yagona to‘siq edi. U 1920 yil noyabrgacha turdi keyin savet hukumati o‘rnatildi va armaniston SSR elon qilindi.

M. kamolning 1920 yil 26 apreldagi hati yangi turkiyaning sovet respublikasi bilan aloqalairining rasman boshlanishi edi. 11 may kuni Buyuk turk millati majlisining tashqi ishlar vaziri Bekir sami delegatsiyasini BTMM ning birinchi rasmiy delegatsiyasi sifatida maskvaga jo‘natildi. Yuqorida aytilgan to‘siq tufayli delegatsiya maskvaga faqat 19 iyulda yetib keldi 24 iyulda Bekir sami va uning o‘rin bosari yusuf kamol tashqi ishlar komissari G V Chicherin va va L M Karaxon bilan uchrashuvi bo‘lib o‘tdi. 14 avgustda turklar lenin bilan suhbat qurishdi. Kelishilgan yoradm ikki yo‘nalishda bo‘ldi 1. Qurol yarog‘, o‘q dori va moddiy yordam bolsa 2. Esa vaziyat taqazo qilsa qoshma harbiy kuchlarni shakllantirish. Turk mualliflarining yozishicha ikkinchi yordam ko‘rinish kerak bo‘lmadi moddiy yordam 10 mln oltin rubl miqdorida belgilandi( bu 1250000 usmon oltiniga teng edi)

1920 yilning iyulida Halil posho maskvaga shimoliy qo‘shnining moddiy harbiy yordamining birinchi qismi yuz ming oltin lir miqdordagi mablag‘ bilan turkiyaga qaytdi.Kuryer bu mablag‘larni kata qiyinchilik bilan Nahichevonga olib keldi faqatgina 1920 yil 8 sentyabrdagina oltin quymalar Erzurum kelib tushdi.Ular qoidaga muvofiq tortilib sharqiy armiya ihtiyoriga (Korabekirga) berildi qolgan mablag‘ esa Anqaraga jo‘natildi.

Maskva bilan qatiy aloqalar o‘rnatishga Berlinga qochgan ittihodchilarning yo‘lboshchilari berlin sotsiolistlari orqali harakat qilishdi.Erik yan tsyurherning hisoblashicha bolshiviklar bilan birinchi bo‘lib ittihodchilar aloqa o‘rnatishgan.Anvar posho Berlin qamoqhonalarida Karlo Redekni uchratdi va topqirligi tufayli uning ozod qilinishiga erishdi. Maskvaga karlo tomomidam musulmonlar orasida mashhur bo‘gan Anvar poshoning taklifi kata qiziqish uyg‘otdi tez orada esa u bilan hamkorlik haqida kelishuv imzolandi.

Anvar posho sovet rossiyasiga borib kelishga bir necha bor urinib ko‘rdi.Nihoyat 1920 yil 7 avgustda Anvar Makvaga yetib bordi.

Eslatib o‘tish lozimki aynan 1920 yil avgustda serb kelishuvi bo‘lib o‘tgandi. Gap shundaki o‘sha paytda Anvar posho Bolshevik hukumatiga kata qiziqish uyg‘otardi.Bu djerzinskiyning leninga vaRVS g‘arbiy fro‘nt azosi I Smilgega yozilgan telegrammalar guvohlik beradi.

Anvar poshoning Maskvagakelishi bilan bazi muammolar paydo bo‘ldi. Aytilishicha Anvar komol bilan yozishib turardi va shu bilan birga islom revolyutsion tashkiloti yetakchisi ham edi kamol yozgan javob hatida pan islom davatlari ruslarga yomon tasir ko‘rsatishini eslatib o‘tadi. Mustafo kamol Talat va JAmil yozgan maktublarga ham javob yozdi ularni b ildirgan takliflari uchun minnatdorchilik ham bildirdi. Shuni ham eslatib o‘tdiki endi Anqara hukamati rasman tuzilgan va ular ham chet elda uning siyosatini qo‘llab quvvatlashlari zarur edi.Bu orada Anvar Bakuga 1920 yil 1 sentyabrda ochiladigan sharq xalqlari quriltoyiga yetib bordi.Mustafo Subhi boshliq Turk komunistik partiyasi uni sozga chiqib ularning boradigan joyi xalq tribunal ekani aytishiga yo‘l qo‘yishmadi.Anvar Berlinga qaytdi.1920 yil 78 noyuabrda sovetlar Anqara hukumatiga o‘RSFSRelchihonasini ochishdi.

Anvarning Karlo Redek bilan va bolsheviklar bilan aloqalarini hisobga olib komunistlarning umuman turk xalqiga tasirini aytib o‘tish lozim. Turk mualliflari bu tasirni turlicha yozishadi. Bazi turk olimlari kompartiya mavjud bo‘lishiga qaramay bu turk xalqiga kata ta’sir o‘tkazmadi dep hisoblashadi. Lekin ingliz turkoligi Mango muommoni bunchalik soddalashtirmaydi. U bolsheviklar komol uchun havfli do‘stlar bo‘lgan dep hisoblaydi. Ruslarning moddiy yordami va qurol yarog‘I komunizmga hayrihohlikni kuchaytirdi va turk millatchilari orasida birlikka tasir qildi.

Bakir samining Maskvadagi bolsheviklar bilan muzokaralari kutilgandan ancha qiyin bo‘lib chiqdi.1920 yil 24 avgustda hamkorlik haqidagi kelishuv tasdiqlandi. Lekin xalq komissarlari soveeti tashqi ishlar vaziri G. Chicherin turkiya armanlarga Van va bitlisaning bir qismini qaytarishlari zarurligi vayana 1914 yilgacha rossiya hududida bo‘lgan viloyatlari(Sariqqamishdan tashqari) qaytarishlari zarurligini uch kundan so‘ng aytdi. Bekir sami Anqara bilan zudlik bilan to‘gridan to‘g‘ri aloqa qilolmasdi u anqarag Yusuf kamolga habar jonatdi.

Kamolning javobi qoniqarsiz boldi Turkiya bir qarich yerini ham bermaydi. 14 dekabrda Yusuf kamol delagatsiya bilan yo‘lga chiqadi va 1921 yil 18 fevralda maskvaga yetib keldi.19 fevralda turkiyaning yangi elchisi Checheringa ishonch yorlig‘ini topshirdi. Sovet elchisi Budi Mdivan esa Anqaraga yetib keldi.Kavkaz orti respublikalarida esa bu davrda hukumatlar o‘zgairi yuz berdi.1921 yil 14 fevralda qizil armiya Gruziyaga yurish boshladi.25 fevralda u tiflisga kirdi.

26 fevralda yangi turk delegatsiyasi endi Yusuf Kamol boshchiligida Moskva hukumati bilan muzokaralarni qayta tikladi Anqara hukumati esa tez oarada Batumsk hududiga yurish haqida fikr qila boshladi. 11 martda turk qo‘shinlari aholi qarsaklari ostida Batumskga kirib kelishdi. Gruzin partizanlari turklarga hujum qila boshladi. Qizil armiya esa Batumga yaqinlashardi ular 20 martda turk battalionini qurolsizlantirib Batumga kirishdi.

141-155

Bu voqealar 1921 yil 16 martda dostlik va birodarlik bitimi bilan tugagan , Maskvadagi diplomatik aloqalar paytiga tog‘ri keldi . Kelishuvning kirish qismida ikki tomon ham "xalqlarning dostligi va millatlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqi" prinsiplarini qo‘llab quvvatlashlari, shuningdek ikki davlatning "imperializmga qarshi kurash borasidagi hamfikrligi" haqida va "o‘zaro mustahkam ikki tomonlama aloqa va buzilmas dostlik" qurish haqida aytib otililgandi. Oldingi barcha shartnomalar va hali kuchga kirmagan hujjatlar bekor qilingani elon qilindi, ikki tomon ham o‘z hududlarida hokimiyat maqomiga nomzod yoki ular makat hududdining bir qismiga rahbarlikka intiluvchi har qanday guruh, faoliyati yoki ularning targ‘ibotchilari bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik shartini qabul qilishdi. Bu muzokaralaning asosiy mavzusi deyarli amalga kirgan yordam mavzusi edi.

Shartnoma Turkiyaning Gryumru shartnomasiga ko‘ra qolga kiritgan chegaralarini Ham mustahkamladi lekin gryumruning ozi Armanistonga qaytarish sharti bilan turkuchun 'zida artvin va Ardaganni o‘zida qoldirdi. Turkiya Batmskdan Gruziya foydasiga voz kechib tog‘ri qildi bu turk avtorlarininng fikri. Turkiya tashqi ishlar komissari vazifasini bajaruvchi A.Muxtor 1921 yil 3 yanvarda BTMM deputatlariga shunday degandi; "Batum juda muhim nuqtalardan. Batum kavkaz orti ruspublikalari va unda yashovchi 12 mln aholining yagona nafas olish nuqtasi.

By yerda Maskvdagi muzokaralarni boshlagan va baribir tugata olmagan Bakir Samini eslash tog‘ri boladi. Maskvdan qaytgan zahoti Anqara deligatsiyaga rahbar qilib tayinlandi va London kanferensiyasiga jonatildi u yerda yana sulton tomonidan jonatilgan delegatsiya ham bor edi. Turk tarixi uning Londondagi 21 fevrqldan12 martgacha olib borgan shiddatli muzokaralari haqida guvohlik beradi. Londondan qaytgach Bekir Sami Bey Halide Edipga siyosiy janjalga sabab bolgan Llyoyd Jorj bilan bolgan suhbati haqida sozlab berdi. Ular Sami bey haqida eslab uni shimoliy kavkazlik aslzoda honadondan ekani aytadilar. Keyin honim janajalli suhbat haqida bayon qiladilar. " Avvalo Bekirbey Turkiya haqida gapirdi. Keyin esa butun Kavkazga ayniqsa shimoliy Kavkazni ozod bolishini hohlashini aytdi. Yangi Rossiyada u korgan barcha narsalardan song shunday hulosaga kelgandiki nafaqat chegara yaqinidagi xalqlar xavf ostida. Agar rus ideallari g‘arbda va turkiyada qabul qilinsa butun turkiya va yevropa va ularning ichki holari ham havf ostida qoladi. U taklif qilgan nanrsa esa shu boldiki chegarada joylashgan barcha davaltlar birlashib g‘arb va Rossiya ortasida bufer federatsiya tuzishi zarur. Favqulotda vaziyatda barcha xalqlarning turkiya qomondonligi ostida bolshiviklarga qarshi safarbar qilinishi kerakligi shu bilan birga u Angliya yordami kerakligini Ham bildirib o‘tdi.

Rossiya bilan bolgan shartnomaga kelsak uning maxfiy qismida Rossiya Turkiyaga 10 mln oltin rubl miqdorida yordam berishi aytilgandi. Gap faqat moddiy yordam haqida edi, turk aftorlari qurol yaroqdan tashqari sharnir, toqimachilik korhonalari jihozohlash royhatini ham keltirishadi. Lekin muhimi shundaki Rossiya qurol yarog‘ bilan yordam berdi. Ularni Novarossiya, Tuapse portlarida ortishardi, Anatoliyaga jonatilish uchun esa Tuapse porti tanlandi. U yerga Turkiya vakili Konsullik huquqlari bilan jonatildi. Keyinroq esa Anqara vakillari Novarossiya va Batumda ham paydo bolishdi. Turkiyaga moddiy yordam turli yollar bilan yetkazish tohtatilmadi. Maskvaga 6 oktyabr 1920 yil navbatdagi muzokaralar uchun kelgan moliya vaziri Yusuf Kemal Bey ham ozi bilan 1 mln rbl olib ketdi. Oltin bunday katta partiya larda jonatilishi keyin ham davom etdi. 1920 yil 7 noyabrdan so‘ng anqarada komol turkiyasida birinchi chet el,( RSFSR )elchihonasi ochildi.

Maskva kelishuvi imzolangandan yarim yil otib, Kavkaz orti davlatlarida Sovet hukamati ornatilgach 1921 yil13 oktyabrda Karseda Kamol hukamati vakillari bilan dostlik haqida yagona kelishuv imzolandi. Kelishuvning ozi asli Kavkazlik bolgan etiborli kamolchilarda norozilik uyg‘otdi. Lekin BTMM tasdiqlashi M. Komol tarofdorlari qollab quvvatlashlari tufayli ortiqcha muammolarsiz otdi.

1921 y. 2 dekabrdan 1922 y. 14 yanvargacha Turkiyada bolgan M. V. Frunze Turkiya bilan Ukraina nomidan dostlik shartnomasini imzoladi. U Kamol bilan bir necha bor suhbatlar qurdi, Turk qoshinlarini g‘arbiy frontdagi qarshi hujum rejasi tuzilishida qatnashdi, qaytayotganda esa Kamoldan V. I. Leninga eltish uchun hat qabul qildi. Frunze Anqarada imzolagan shartnoma 1921 y. 20 oktyabrda imzolangan va unga kora Fransiya BTMM ni tan olgan va Kiliki dan qoshinlarni olib chiqib ketishga vada bergan Turk-Fransuz shartnomasi maqsadi borasidagi sovetlarning shubhalariga chek qoydi. Kelishuv Kamolchilarning g‘arb bilan aloqalarni yaxshilash borasidagi harakatlarini korsatardi lekin uning katta qismi sovet-turk kelishuvi prinsiplariga zid kelardi. Shunga qaramay bazi Anqara siyosatchilari Fransuz-Turk shartnomasini Anqaraning g‘arbga bolgan tashqi siyosatida yangi yol bolishiga umid qilishardi.

Aytganday, bu aloqalarni uzishga sovetlarda ham sabablar paydo boldi. Profesor M. S. Meyer shunday yozadi: Checherin 1921 yil oktyabrda Leninga yozgan maktubidayoq uni etiborini chekistlarning Turk diplomatlari va savdogarlariga nisbatan o‘zvoshimchaligiga va umuman chekistlarning hamda maxsus organalarning Qora dengiz va Kubansk qig‘oqlaridagi harakatlariga qaratadi. Keyinroq 1922 yil aprel oyida chekistlar diplomatik pratakol normalariga zid ravishda harbiy atashe uyida tintuv otkazishdi uning yordamchisini hibsga olib hujjatlarini musodara qilishdi.

Birinchilardan bo‘lib Kamol hukumatini Sovet Rossiyasi tan oldi va o‘zining diplomatik vakillarini Anqaraga jo‘natdi. Sovet elchixonasining Anqarada ochilishi 1920 yilning 7 noyabrda bolib otdi. Kamolchilarning Moskva bilan aloqalartshtp maqsadi Anqaradagi yangi hukumatga bo‘lgan yunon yurishini tohtashish harakatlari bilan paralel olib borildi. Bu vaqt davomida yunon armiyasi g‘arbdan Anqara tomon harakat qilishda davom etdi. 1921yil 26 martda ular Adapazariga kirishdi. 12-20 iyulda Afyon-Qorahisor, keyin Kutahya va Eskishaharni egallashdi. 1921 yilning avgust va sentyabr oylarida allaqachon Anqara ostonasida Sakarya daryosi boylarida ogir janglar ketayotgandi. Rossiyadan kelayotgan oltinlarga Kamolchilar avvalo qurol-yarog‘ sotib olishga harakat qilishardi. Keyinroq, 1921 yil 8 oktyabrda moliya vaziri Hasan 1921 yil Rossiyadan kelgan yordam haqida deputatlar majlisida hisobot berib shunday deydi:" Hukumat foydalanuviga malum miqdorda rus oltini kelib tushdi. Bu mablag‘ni dostimiz Rus hukumati tomonidan iqtisodga beg‘araz yordam sifatida yetkazib berildi. Ular 3 qismda yetib keldi: 10 avg,25 avg, 4 okt da. Barcha mablag‘ qurolli kuchlar uchun sarflandi". Shunday holatda ham hukumat ozini yoqotmadi va Maskva yordamiga dushmandan qutilishning yagona yoli dep qarashmadi. Bunga Anqara himoyasi yaqqol dalildir.