O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti

 
100
.
.
.
.
.
A
F
I
A
I
I
A
Т
Т
K
=
; 
 
Bu yerda:  K
a.i.
 - ishchi kuchiga ega bo‘lgan aholining ishsizlik koeffitsiyenti; 
T
I.a.
 - ishsizlik maqomiga ega bo‘lgan shaxslar soni; 
T
F.I.a.
 - iqtisodiy faol aholi soni. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
 
Bu  ko‘rsatkichda  barcha  ishsizlar  soni  olinsa,  Xalqaro  mehnat  tashkiloti 
uslubiyatiga  binoan  hisoblangan  ishsizlik  koeffitsiyentiga  ega  bo‘linadi.  Ammo 
mehnat xizmatlarida qayd qilingan ishsiz maqomini olganlar soni olinsa, rasmiy qayd 
qilingan    ishsizlik  koeffitsiyenti  hosil  bo‘ladi.  Misolimizda: 
%.
2
,
10
100
3
,
9194
3
,
935
.
=
=
I
A
K
 
Shu jumladan rasmiy qayd qilingan ishsizlik koeffitsiyenti:  
%
4
,
0
100
3
,
9194
7
,
34
100
.
.
.
.
.
.
=
=
=
A
F
I
I
K
R
I
K
Т
Т
K
 
 
13.4. Milliy hisobchilik haqida umumiy tushuncha 
 
Bozor  munosabatlariga  davlatning  aralashuvi    obyektiv  zarurat  bo‘lishi  bilan 
birga,  u  milliy  iqtisodiyot  va  iqtisodiy  tuzilmalar  ahvoli  va  rivojlanish 
tendensiyalarini har taraflama ta’riflovchi statistik ko‘rsatkichlar tizimiga asoslangan 
mukammal  milliy  hisobchilikni  yo‘lga  qo‘yishni  taqozo  etadi,  chunki  aniq  va  to‘liq 
statistik axborotlarsiz na makroiqtisodiy tahlil hamda istiqbolni belgilash mumkin va 
na  barqaror  ijtimoiy-iqtisodiy  yuksalishni  ta’minlaydigan  makroiqtisodiy  siyosatni 
davlat amalga oshira oladi.  
Milliy hisobchilikni tub mohiyatini makroiqtisodiy balanslar tizimi belgilaydi. 
Ular  makroiqtisodiy  ko‘rsatkich  va  axborotlarni  ishlab  chiqishning  asosiy  uslubi 
hisoblanadi. Mazkur balanslar milliy hisoblamalar tizimi deb yuritiladi va bu atamani 
birinchi  marta  Gollandiyalik  statistik  Edvard  Van  Kliff  tomonidan  1941  yilda  “De 
Economist”  jurnalida  e’lon  qilingan  “Gollandiyaning  milliy  hisoblamalari  (schet) 
haqida” maqolasida ishlatgan.  
 
Milliy iqtisodiyotda ma’lum texnologik jarayonlar natijasida tovar va xizmatlar 
takror  ishlab  chiqariladi,  moliyaviy  resurslar  daromad  va  xarajatlar  shaklida  harakat 
qiladi.  Milliy  hisobchilik  mazkur  makroiqtisodiy  darajada  kechadigan  takror  ishlab 
chiqarish  jarayonlarini  turli  xil  jihatdan  bir  butunlikda  va  uzviy  bog‘lanishda 
tasvirlaydi. 
 
Milliy  hisoblamalar  o‘zaro  bog‘langan  ko‘rsatkichlar  tizimidan  tarkib  topib, 
ular  milliy  mahsulot  va  milliy  daromadni  yaratish,  taqsimlash,  qayta  taqsimlash, 
iste’mol  va  jamg‘arish  jarayonlarining  turli  jihatlarini  yoritadi.  Bu  tizim  iqtisodiy 
tahlil  va  istiqbolni  belgilash  uchun  muhim  manba  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Uning 
ko‘rsatkichlarida  milliy  iqtisodiyot  taraqqiyoti,  iqtisodiy  sektor  va  tarmoqlarning 
rivojlanishi,  ular  o‘rtasidagi  o‘zaro  bog‘lanishlar,  ishlab  chiqarish,  iste’mol  va 
jamg‘arma orasidagi o‘zaro aloqalar o‘z ifodasini topadi. 
Hisoblamalar  iqtisodiy  operatsiyalarni  hisobga  olish  uchun  mo‘ljallangan 
bo‘lsa  ham,  ammo  ularda  birlamchi  operatsiyalar  bevosita  qayd  qilinmaydi.  Balki 
dastlab ular mohiyati va xarakteri, ijrochi tomonlar-subyektlarning jamiyatdagi o‘rni 
va  bajaradigan  funksiyalariga  ko‘ra  tasniflanadi,  bir  xil  turdagi  oqimlarga 
birlashtiriladi, so‘ngra ushbu oqimlar tegishli hisoblamalarda qayd qilinadi. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
Iqtisodiy oqimlar bir ijrochidan ikkinchisi tomon kechgani uchun ular ho‘jalik 
yurituvchi subyektlarning bir toifasi uchun daromad yoki kirim, ikkinchisi uchun esa 
xarajat  yoki  chiqim  shaklida  gavdalanadi  va  ularning  tegishli  ikkita  hisoblamasida 
yoki bir faoliyat turi uchun bag‘ishlangan hisoblamaning ikki tomonida yozilib qayd 
qilinadi.  Demak,  bu  yerda  buxgalteriya  hisobiga  o‘xshab  maqsadli  hisoblamalarni 
yuritish va ikki yoqlama yozish usuli qo‘llanadi. Shuning uchun milliy hisobchilikni 
makroiqtisodiy darajada yuritiladigan buxgalteriyaga o‘xshatish mumkin.  
 
Milliy  hisoblamalarda  mamlakatda  ishlab  chiqarilgan  pirovard  tovar  va 
xizmatlar  oqimlari  ishlab  chiqaruvchilardan  tovar  bozori  orqali  iste’molchi  uy 
ho‘jaliklariga,  ulardan  ishlovchi  kuchlar  va  boshqa  tabiiy  resurslar  tovar  oqimlari 
sifatida  omillar  bozori  orqali  ishlab  chiqaruvchilar  tomon  harakati  va  bu  jarayonga 
qarama-qarshi  yo‘nalishda  daromadlar  va  xarajatlar  oqimlari  kyechishi  miqdoriy 
jihatdan tasvirlanadi. 
1953  yilda  BMT  birinchi  xalqaro  andozaviy  (standart)  MHT  buyuk  ingliz 
statistigi  Richard  Stoun  rahbarligi  ostida  BMT  statistika  komissiyasi  tomonidan 
yaratildi  va  foydalanish uchun  a’zo  mamlakatlarga tavsiya  etildi.  Ammo  bu  xalqaro 
standart  tizim  milliy  mahsulot  va  milliy  daromadlarni  takror  ishlab  chiqarish 
jarayonlarini  aks  ettirib,  moliyaviy  hisoblamalar  bilan  tarmoqlararo  bog‘lanishlarni 
va  iqtisodiyotni  texnologik  tuzilishini  o‘z  ichiga  olmadi.  1968  yilda  BMT  ikkinchi 
andozaviy (standart) MHT yaratildi. Uning asosida 1969 yilda Ovrupa hamjihatligiga 
a’zo mamlakatlari uchun birinchi Ovrupa integrallashtirilgan iqtisodiy ko‘rsatkichlar 
tizimi tasdiqlandi. Bu xalkaro standartlar asosiy hisoblamalar bilan uyg‘unlashtirilgan 
moliyaviy  hisoblamalar  va  V.Leontev  “Xarajatlar-ishlab  chiqarish”  jadvallari  bilan 
to‘ldirilgan edi. 
Keyingi chorak asr mobaynida turli mamlakatlarda milliy hisobchilik sohasida 
olib  borilgan  ilmiy  ishlar,  to‘plangan  amaliy  tajribalar  umumlashtirilib  1993  yilda 
uchinchi BMT xalqaro andozaviy (standart) MHT yaratildi. Uning asosida esa 1995 
yilda  ikkinchi  Ovropa  integrallashtirilgan  iqtisodiy  ko‘rsatkichlar  tizimi  bunyod 
bo‘ldi. 
Yangi BMT standart MHT-93  700 sahifaga yaqin va  21 bobdan iborat bo‘lib, 
o‘z ichiga 600 ga yaqin hisoblamalarni oladi. Ular quyidagilardan tarkib topadi: 
-ayrim ichki iqtisodiyot sektorlari uchun standart hisoblamalar; 
-iqtisodiyot  tarmoqlari  uchun  hisoblamalar  (ishlab  chiqarish  va  birlamchi 
daromadlarni hosil qilish); 
-ayrim iqtisodiy operatsiya turlari uchun hisoblamalar; 
-tashqi iqtisodiy aloqalar uchun hisoblamalar; 
-butun iqtisodiyotni to‘laligicha ta’riflovchi hisoblamalar; 
-mamlakat iqtisodiy aktivlari va passivlari balanslari; 
-tarmoqlararo balanslar (V.Leontev “Xarajatlar - ishlab chiqarish” jadvallari); 
-umumiy jadvallar. 
 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
13.5. Asosiy hisoblamalar va kategoriyalar 
 
Milliy  hisoblama  (schet)  deb  iqtisodiy  jarayonlar  ustidan  makrodarajada 
nazorat  qilish  maqsadida  iqtisodiy  operatsiyalarni  tavsiflab,  tovar  va  xizmatlar, 
daromad  va  xarajatlar  oqimlari  haqidagi  ma’lumotlar  asosida  agregatlashgan 
makroiqtisodiy  ko‘rsatkichlarni  olish  usuliga  aytiladi.  Shakl  jihatidan  u 
buxgalteriyadagi  hisoblamalarga  o‘xshaydi  va  T-simon  ko‘rinishga  ega.  Odatda 
hisoblamalarning o‘ng tomoni “resurslar”, chap tomoni esa “foydalanish” deb ataladi 
va  ularda  tegishli  ma’lumotlar  yoziladi.  Har  bir  hisoblamada  resurslar  va  ulardan 
foydalanish  tomoni  bir-biriga  teng  bo‘lishi  lozim.  Ularni  balanslashtirishning  ikkita 
usuli  bor.  Ko‘pchilik  hisoblamalarda  bu  amal  balanslashtiruvchi  modda  -  saldo 
ko‘rsatkich  yordamida  bajariladi,  so‘ngra  bu  ko‘rsatkich  keyingi  hisoblama  resurs 
qismida  boshlang‘ich  modda  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Ayrim  hisoblamalar  esa  tabiiy 
holda  balanslashadi,  ya’ni  resurs  va  foydalanish  tomonlarida  qayd  qilinadigan 
iqtisodiy  oqimlar  tabiati  ularning  jamlari  mohiyat  jihatidan  bir-biriga  teng 
muvozanatda  bo‘lishini  taqozo  etadi.  Bunday  hisoblamalar  kategoriyasiga  misol 
qilib, “tovar va xizmatlar” deb ataluvchi nolinchi hisoblamani ko‘rsatish mumkin.
16
  
 
MHTda  hisoblamalar  turli  jihatdan  tasniflanadi.  Ular  quyidagi  guruhlardan 
tarkib topadi: 
 
-iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar; 
 
-iqtisodiyot tarmoqlari uchun hisoblamalar; 
 
-ayrim iqtisodiy operatsiyalar uchun hisoblamalar; 
 
-umumiy iqtisodiyot uchun hisoblama (konsolidirlashgan hisoblamalar); 
 
Iqtisodiyot  sektorlari  uchun  hisoblamalar  o‘z  navbatida  quyidagi  guruhlarga 
bo‘linadi: 
-joriy hisoblamalar; 
-jamg‘arish hisoblamalari; 
-aktiv va passiv balanslari; 
Joriy hisoblamalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 
-ishlab chiqarish hisoblamasi –s.1; 
-daromadlarni hosil qilish hisoblamasi –s.2; 
-daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasi –s.3; 
-pul shaklidagi daromadlarni qayta taqsimlash hisoblamasi –s.4; 
-pulda ifodalangan ixtiyordagi daromadlardan foydalanish hisoblamasi –s.5; 
-natural daromadlarni qayta taqsimlash hisoblamasi –s.6; 
-tuzatish kiritilgan ixtiyordagi daromaddan foydalanish hisoblamasi –s.7. 
Jamg‘arish hisoblamalari quyidagilardan iborat: 
-kapital bilan operatsiyalar hisoblamasi –s.8; 
-moliyaviy hisoblamalar –s.9; 
                                                           
16
 Tovar va õ izmatlar rå surslari va ularni turli maqsadlar: istå ’mol, jamg’arish va h.k. uchun foydalanish jaray-
onini aks ettiradi. O’z-o’zidan ravshanki, bu holda balanslashtiruvchi modda bo’lmaydi, chunki ma’lumotlar to’liq 
va  aniq  bo’lsa,  hisoblama  avtomatik  ravishda  balanslashadi.  Ammo  uyg’unsizlik,  o’zaro  tå nglik  kuzatilmasa,  bu 
hol ma’lumotlarda statistik õ atolar mavjudligidan darak bå radi. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
-aktiv va passivlardagi boshqa o‘zgarishlar hisoblamasi –s.10: 
-aktiv va passivlarni qayta baholash hisoblamalari –s.11. 
Aktiv va passivlar balanslari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 
-aktiv va passivlarni boshlang‘ich (davr boshiga) balansi; 
-hisobot davri mobaynida aktiv va passivlar balansidagi o‘zgarishlar; 
-yakuniy (davr oxiriga) aktiv va passivlar balansi. 
Hisoblamalarda jamlama iqtisodiy operatsiyalar qayd qilinadi. 
MHTda  iqtisodiy  operatsiya  va  oqimlar  ikki  jihatdan  -  real  va  moliyaviy 
jihatdan  qaraladi.  Birinchi  xolda  nima  ishlab  chiqarilishi,  ikkinchisida  esa  -  pul 
shaklida  nima  o‘z  ifodasini  topishi  va  bozorda  qanday  to‘lov  vositalari  yordamida 
ayriboshlanishi  nazarda  tutiladi.  Iqtisodiy  operatsiyalar  tahliliga  bunday  yondashish 
keyinchalik xalq xo‘jaligida moddiy va moliyaviy oqimlar harakatini chegaralash va 
o‘rganish imkonini beradi. 
 
Operatsiyalar 
bajaradigan 
funksiyasiga 
qarab 
joriy 
va 
kapital 
operatsiya(oqim)larga bo‘linadi. 
 
Joriy  operatsiyalar  -  bu  joriy  (kundalik)  iqtisodiy  faoliyatga  tegishli 
operatsiyalar  bo‘lib,  ular  bevosita  tovar  va  xizmatlarni  ishlab  chiqarish,  daromadlar 
barpo etish, taqsimlash va iste’mol qilish jarayonlari bilan bog‘liqdir. 
 
Kapital  operatsiyalar  -  bu  real  va  pul  shaklida  jamg‘arish  bilan  bog‘liq 
bo‘lgan oqimlar to‘plamidir, ular mavjud milliy boylikka yangi boylik qo‘shadi.  
 
Operatsiyalar obyektiga qarab uchta turga ajraladi: 
 
-tovar va xizmatlar bilan operatsiyalar; 
 
-daromadlarni taqsimlash operatsiyalari; 
 
-moliyaviy operatsiyalar. 
 
Birinchi  toifadagi  operatsiyalar  tovar  va  xizmatlarni  ishlab  chiqarish,  eksporti 
va importi,  iste’mol qilish va  jamg‘arish  jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lgan oqimlarni 
shakllantiradi.  Ular  ishlab  chiqarish,  iste’mol,  kapital  yaratish  va  tashqi  dunyo 
hisoblamalarida qayd qilinadi.  
 
Ikkinchi  toifadagi  operatsiyalar  birlamchi  daromadlarni  hosil  qilish,  pul  va 
naturada  taqsimlash  va  qayta  taqsimlash  jarayonlarini  aks  ettiradi.  Ular  qatoriga  ish 
haqi,  ijtimoiy  ta’minot  uchun  ajratmalar,  ishlab  chiqarish  va  import  uchun  soliq, 
subsidiyalar,  mulkdan  olingan  daromad  (foizlar,  dividendlar,  yer  rentasi  va  h.k), 
daromad, mulk va boshqa joriy soliqlar, nafaqa to‘lovlari, joriy va kapital transfertlar 
va h.k. kiradi. Bu operatsiyalar birlamchi daromadlarni barpo etish (shakllanishi) pul 
va  natural  daromadlarni  taqsimlash  va  qayta  taqsimlash  va  qisman  kapital  yaratish 
hisoblamalarida qayd qilinadi.  
 
Uchinchi 
toifadagi 
operatsiyalar 
mavjud 
moliyaviy 
aktivlar 
yoki 
majburiyatlarni ayriboshlash yoki bunday aktivlar yoki majburiyatlarni shakllantirish 
yoki yo‘q qilish (o‘chirish) jarayonlarini aks ettiradi. Ular moliyaviy hisoblamalarda 
qayd  qilinadi.  Ammo  bu  hisoblamalarda  moliyaviy  operatsiya  tabiatiga  ega 
bo‘lmaydigan  boshqa  pul  operatsiyalari  ham  qayd  qilinadi.  Jumladan,  tovar  yoki 
nomoliyaviy  aktivlarga    egalik  (mulkchilik)  xuquqini  birovga  berish,  xizmatlar 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
ko‘rsatish,  mehnat  sarflari  va  h.k.  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  pul  operatsiyalari  bo‘yicha 
korrespondentsiyalashtiruvchi yozuvlar o‘z ifodasini topadi.  
MHTda  milliy  iqtisodiyotning  tashkiliy-huquqiy  va  mulkchilik  shakllari 
jihatidan tuzilishi, ularning makroiqtisodiy natijalar shakllanishiga qo‘shgan hissalari 
va o‘zaro bog‘lanishlari alohida tahlil qilinadi.  
 
Institutsional  birlik  deganda  tashkiliy-huquqiy  jihatdan  to‘la  mustaqil  bo‘lgan 
ho‘jalik  yurituvchi  subyekt nazarda tutiladi.  U  o‘zining  aktiv  va  passivlariga  (mulki 
va  sarmoyasiga)  ega  bo‘lib,  iqtisodiy  faoliyatda  ulardan  foydalanish  masalalari 
bo‘yicha mustaqil qatorlar qabul qiladi, boshqa subyektlar bilan operatsiyalar amalga 
oshiradi va natijalari uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi, barcha zaruriy hisob-
kitoblarni yuritadi, moliyaviy hisobotlar va balanslarni tuzadi. 
 
Hozirgi kunda institutsional birliklar ho‘jalik yurituvchi subyektlar va jismoniy 
shaxslardan  iboratdir.  Uy  ho‘jaliklari  ayrim  shaxslar  yoki  bir  xonadonda  yashab 
umumiy budjetga ega bo‘lgan kishilar to‘dasidan tashkil topadi.   
 
Ho‘jalik  yurituvchi  subyektlar  qatoriga  turli  tashkiliy-huquqiy  shakllardagi 
korporativ  va  xususiy  korxonalar,  davlat  korxonalari,  markaziy  va  tijorat  banklari, 
savdo  tashkilotlari,  sug‘urta  uyushmalari,  davlat  boshqaruv  tashkilotlari,  uy 
ho‘jaliklariga  xizmat  ko‘rsatuvchi  notijorat  muassasalari  (diniy  va  siyosiyfirqa 
tashkilotlari,  kasaba  uyushmalari,  fondlar)  va  h.k.  kiradi.  Ular  turli  iqtisodiy 
maqsadlarni  ko‘zlab  faoliyat  qiladi  va  funksiyalarni  bajaradi.  Bu  esa  iqtisodiyotni 
sektor va sektor ostilarga bo‘lish uchun nazariy-uslubiy asos yaratadi.  
 
Iqtisodiy  sektor  -  MHTning  muhim  kategoriyasidir  va  shu  bilan  birga  u 
tizimning tuzilish poydevori hisoblanadi. 
 
Institutsional 
birliklarni 
harakatlantiruvchi 
kuchlar 
va 
iqtisodiy 
rag‘batlantiruvchi  omillar  turli-tuman  bo‘lib,  ularning  iqtisodiy  tabiatini  belgilaydi. 
Sektor  va  sektor  ostilari  tabiatan  bir  xil  turdagi  kuch  va  omillarga  ega  bo‘lgan 
birliklarni  birlashtiradi.  Institutsional  birliklar  amalga  oshiradigan  asosiy  iqtisodiy 
faoliyat turi va operatsiyalariga qarab sektor va sektor ostilarni barpo etadi.  
 
1993  yil  xalqaro  andozaviy  MHTda  milliy  (ichki)  iqtisodiyot  beshta  sektorga 
ajratiladi: 
 
nomoliyaviy korporativ sektor; 
 
moliyaviy korporativ sektor; 
 
davlat boshqaruv organi; 
 
uy ho‘jaliklari sektori; 
 
uy ho‘jaliklariga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlari sektori. 
 
Nomoliyaviy  korporativ  sektorning  asosiy  funksiyasi  tovar  va  xizmatlarni 
bozor uchun ishlab chiqarishdan iborat.  
 
Moliyaviy  korporativ  sektorning  asosiy  funksiyasi  moliyaviy  vositachilikni 
bajarishdir.  Ya’ni  ayrim  subyektlarni  mablag‘larini  qarz  tarzida  jalb  qilib,  boshqa 
subyektlarga  moliyaviy  ehtiyojlarini  qondirish  uchun  ma’lum  muddatga  qarzga 
berish.  Bu  sektor  iqtisodiyot  rivojlanishini  moliyalashtirishda  muhim  rol  o‘ynaydi. 
Uning  tarkibiga  banklar  tizimi,  sug‘urta  jamiyatlari  va  muassasalari,  ixtisoslashgan 
moliyaviy tashkilotlar kiradi.  
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
 
Davlat  boshqaruv  sektorining  asosiy  funksiyasi  mamlakatni  boshqarish  va 
mudofaa qilish, inson huquqlarini ta’minlashdan iborat. Uning tarkibida umumdavlat 
ijro  qonunchilik  va  uning  ijrosi  bilan  shug‘ullanuvchi  umumdavlat  boshqaruv 
tashkilotlari,  mudofaa  idoralari  va  muassasalari,  viloyat  va  mahalliy  hokimiyatlar, 
nobozor jamoa xizmatlarini ko‘rsatuvchi muassasalar, harbiy kemalar, tanklar, qurol-
aslahalar, o‘q-dorilar, qiruvchi samolyotlar, raketalar va ular uchun qurilmalar ishlab 
chiqaruvchi korxonalar, ijtimoiy ta’minot fondlari va boshqalar kiradi. 
 
Uy  ho‘jaliklari  sektorining  asosiy  funksiyasi  tovar  va  xizmatlarni  iste’mol 
qilish  va  ishlovchi  kuchlar  (tadbirkorlikni  ham  qo‘shib)  bilan  iqtisodiyotni 
ta’minlash.  
 
Uy  ho‘jaliklariga  xizmat  ko‘rsatuvchi  notijorat  tashkilotlar  sektori  aholining 
ayrim  guruh  yoki  qatlamlariga  pul  to‘lovsiz  xizmat  ko‘rsatuvchi  notijorat 
tashkilotlaridan  tarkib  topadi.  Ular  qatoriga  siyosiy  firqalar,  diniy  uyushma  va 
birlashmalar,  ijodkorlar  (yozuvchi,  bastakor,  musavvir  va  h.k)  uyushmalari,  turli 
fondlar kiradi.  
 
Bundan tashqari, mamlakatlar rezidentlari bilan norezidentlar o‘rtasidagi 
iqtisodiy  aloqalardan  olingan  daromadlarni  aniqlash  maqsadida  “boshqa  jahon 
mamlakatlari” sektori barpo  etiladi  va u barcha norezident institutsional birliklardan 
tarkib topadi. 
 
13.6. Milliy hisobchilikning muhim makroiqtisodiy yakuniy va tahliliy 
ko‘rsatkichlari. 
 
Milliy  hisoblamalar  tizimida  iqtisodiyot  va  uning  sektorlarining  turli 
tomonlarini  o‘zaro  bog‘lanishda  yoritib  beruvchi  ko‘rsatkichlar  tizimi  o‘z  ifodasini 
topadi. Ularni shartli ravishda uchta guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh har bir 
hisoblamaning  resurs  va  foydalanish  qismlarida  qayd  qilinadigan  to‘plama  iqtisodiy 
operatsiyalarni ta’riflovchi ko‘rsatkichlardan tarkib topadi. Odatda ular joriy statistika 
ma’lumotlariga asoslanadi. Masalan, iqtisodiyot  tarmoqlarida 
bandlarga 
hisoblangan mehnat haqi, sektorlarda ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot hajmi (bozor 
baholarida),  ishlab  chiqarish  vositalari  sifatida  korxonalar  va  tarmoqlardan  iste’mol 
qilingan tovar va xizmatlar (oraliq iste’mol) va h.k. 
Ikkinchi  guruh  hisoblamalarini  balanslashtiruvchi  ko‘rsatkichlardan  iborat 
bo‘lib,  ular  milliy  iqtisodiyot  va  sektorlar  faoliyatining  natijalarini  turli  jihatdan 
oydinlashtiradi.  Ular  makroiqtisodiy  yakuniy  ko‘rsatkichlar  deb  yuritiladi.  Masalan, 
yalpi  va  sof  ichki  mahsulot,  yalpi  qo‘shilgan  qiymat,  yalpi  va  sof  milliy  daromad, 
pirovard iste’mol hajmi, jamg‘arma hajmi va h.k. 
Uchinchi  guruh  ko‘rsatkichlari  milliy  hisobchilikning  birinchi  va  ikkinchi 
guruh  ko‘rsatkichlari  asosida  hisoblanib,  bozor  jarayonlarining  turli  jihatlarini 
oydinlashtiradi va ular iqtisodiy tahlil qilishda qo‘llanadi. 
 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
13.6.1. Eng muhim makroiqtisodiy yakuniy ko‘rsatkichlar 
 
Bu  ko‘rsatkichlar  milliy  iqtisodiyot  va  institutsional  birliklar  (ya’ni  ho‘jalik 
yurituvchi subyektlar) faoliyatining pirovard natijalarini turli jihatdan ta’riflaydi. Ular 
odatda  ayrim  hisoblamalarni  balanslashtirish natijasida  hosil  bo‘ladi va  resurs qismi 
jamlamasidan  foydalanish  qismida  qayd  qilingan  unsurlar  haqidagi  ma’lumotlar 
yig‘indisini ayrish orqali aniqlanadi. Bu toifadagi eng muhim makroiqtisodiy yakuniy 
ko‘rsatkichlar quyidagilardan iborat: 
1.  Yalpi  ichki  mahsulot  ishlab  chiqarish  hisoblamasining  balanslashtiruvchi 
ko‘rsatkichi bo‘lib, bozor baholarida hisoblangan (mahsulot uchun sof soliqlarni ham 
inobatga olib) yalpi ishlab chiqarish hajmidan (7947 mlrd. $) oraliq iste’molni (3775 
mlrd. so‘m ) ayirish natijasidir, ya’ni, 7947-3775=4778 mlrd. so‘m. Ayrim sektor va 
tarmoqlar uchun bu ko‘rsatkich yalpi qo‘shilgan qiymat deb yuritiladi. Uni sof holda 
ham  hisoblash  mumkin,  bu  holda  yalpi  ichki  mahsulotdan  asosiy  kapital  iste’moli 
(yemirilish qiymati) ayriladi. 
2.  Yalpi  foyda  va  unga  tenglashtirilgan  daromadlar.  Bu  ko‘rsatkich 
daromadlarni  hosil  qilish  hisoblamasini  balanslashtirish  natijasidir.  U  yalpi  ichki 
mahsulotdan  (4778  mlrd.  $)  mehnat  haqi  (2583  mlrd.  $)  va  ishlab  chiqarish  bilan 
bog‘liq bo‘lgan barcha (mahsulot uchun soliqlar 606 va boshqa soliqlar: -5 mlrd. $), 
soliqlarni sof holda (subsidiyadan tashqari) hisoblab, ayrish orqali aniqlanadi, ya’ni, 
4778-606-(-5)=1594  mlrd.  $.  Agarda  yalpi  foyda  va  unga  tenglashtirilgan 
daromadlardan  asosiy  kapital  iste’moli  chiqarib  tashlansa,  sof  foyda  va  unga 
tenglashtirilgan daromadlar hosil bo‘ladi. 
3.  Yalpi  milliy  daromad.  Birlamchi  daromadlarni  taqsimlash  hisoblamasini 
balanslashtirish natijasida hisoblanadi. Hisoblamaning jami resurslaridan (yalpi foyda 
va  unga  tenglashtirilgan  daromadlar  1594  mlrd.  $  mamlakat  rezidentlari  uchun 
mehnat  haqi  2573  mlrd.  $,  olingan  ishlab  chiqarish  va  import  uchun  sof  soliqlar  – 
596,  olingan  mulkdan  daromadlar  1400  mlrd.  $  to‘langan  mulk  daromadlari  (1416 
mlrd.  $)  ayriladi.  Ya’ni  1594+2573+596+1400-1416=4747  mlrd.  $.  Bu  ko‘rsatkich 
ichki iqtisodiyot uchun rezidentlar nuqtai nazaridan hisoblanadi, yalpi ichki mahsulot 
esa  mamlakat  iqtisodiy  hududida  mehnat  qilgan  rezidentlar  va  norezidentlar  nuqtai 
nazaridan  aniqlanadi.  Demak,  bu  ko‘rsatkichlar  orasidagi  oraliq  tashqi  iqtisodiy 
aloqalarda  rezidentlar  qatnashuvi  bilan  ichki  iqtisodiyotda  norezidentlar  faoliyati 
natijasida  yuzaga  chiqadi.  Iqtisodiyot  sektorlari  va  tarmoqlarida  yaratilgan  yalpi 
milliy daromad yalpi birlamchi daromad deb ataladi. 
4.  Yalpi  ixtiyordagi  milliy  daromad.  Daromadlarni  ikkilamchi  taqsimlash 
natijasida  hisoblamasining  balanslashtirish  natijasida  hosil  bo‘ladi.  U  bu 
hisoblamaning  jami  resurslaridan  (yalpi  milliy  daromad  –  4747  mlrd.  $,  olingan 
transfertlar – 2915 mlrd. $, ya’ni, daromad, mulk va boshqa to‘g‘ri soliqlar, ijtimoiy 
ta’minot  va  jamg‘armalarga  ajratmalar  va  h.k.  jami)  foydalanish  elementlari 
(to‘langan  transfertlar  –  2914  mlrd.  $,  ya’ni,  to‘langan  nafaqalar,  stipendiyalar, 
yordam to‘lovlari ayirish orqali hisoblanadi. 4747+2915-2914=4748 mlrd. $. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
5.  Haqiqiy  pirovard  iste’mol.  Ixtiyordagi  daromadlardan  iste’mol  uchun 
foydalanish  hisoblamasining  foydalanish  qismidagi  muhim  ko‘rsatkichdir.  U 
iste’molchilarning iste’mol tovarlari va xizmatlarni xarid qilish xarajatlar (2702 mlrd. 
$)  va  davlat  tomnidan  iste’mol  tovarlari  va  xizmatlarini  xarid  xarajatlaridan  (1156 
mlrd. $) tarkib topadi, ya’ni 2702+1156=3858 mlrd. $. Ular shaxsiy pirovard iste’mol 
(3413  mlrd.  $)  va  umumjamoa  pirovard  iste’molni  (445  mlrd.  $)  shakllantiradi  va 
natijada  haqiqiy  pirovard  iste’molni  aniqlash  imkoniyatini  beradi  (3413  +445=3858 
mlrd. $). 
6.  Yalpi  jamg‘arma.  Ixtiyordagi  daromadlardan  iste’mol  uchun  foydalanish 
hisoblamasini balanslashtirish natijasidir. Yalpi ixtiyordagi  daromaddan  (4748  mlrd. 
$) pirovard iste’molni (3858 mlrd. $) ayrish orqali aniqlanadi, ya’ni 4748-3858=890 
mlrd.  $.  Yalpi  jamg‘armadan  (890  mlrd.  $)  asosiy  kapital  iste’soli  (589  mlrd.  $) 
chiqarib tashlansa, sof jamg‘arma hosil bo‘ladi, ya’ni 890-589=301 mlrd. $. 
7.  Investitsiyalar.  Kapital  bilan  operatsiyalar  hisoblamasining  foydalanish 
qismidagi  muhim  ko‘rsatkich  hisoblanadi.  ular  asosiy  kapital  o‘sishi  uchun  kapital 
qiymatlardan  (905  mlrd.  $),  moddiy  zaxiralarni  to‘ldirish  (yoki  kamayishidan)  (-16 
mlrd. $), yer va boshqa noishlab chiqarish aktivlarini sof xarididan tarkib topadi. 905-
16=889 mlrd. $. 
8.  Sof  kreditlash  yoki  qarz  olish.  Kapital  bilan  operatsiyalar  hisoblamasini 
balanslashtirish  natijasida  hisoblanadi.  Ya’ni,  investitsiyalar  (889  mlrd.  $)  asosiy 
kapital  yemirilishi  qiymati  (amortizatsiya  589  mlrd.  $)  bilan  sof  jamg‘arma  (301 
mlrd. $) hamda sof kapital transfertlar (-3) hisobiga moliyalashtiriladi. Ammo amalda 
resurslar  investitsiyalar  uchun  foydalanishdan  kam  yoki  ortiq  bo‘lishi  mumkin. 
Natijada  sof  qarz  olish  (yoki  sof  kreditlash)  hosil  bo‘ladi,  ya’ni  589+301-3-889=-2 
mlrd. $. Bu ko‘rsatkich moliyaviy hisoblamani balanslashtiruvchi ko‘rsatkichga teng 
bo‘lishi kerak.  
9. Iqtisodiy aktivlar. Mamlakat boyligini belgilaydi. Ular real (nomoliyaviy) va 
moliyaviy aktivlardan tarkib topib, aktivlar va passivlar balanslari asosida aniqlanadi.