O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
4.3.3. Blokcheyn qo‘llash sohalari 
 
Blokcheyn  dunyodagi  birinchi  kriptovalyuta  Bitcoin  bilan 
birga paydo bo‘ldi. 
V. Buterin va uning hamkasblari ikkinchi avlod kriptovalyuta 
bilan bog‘liq bo‘lgan Ethereum kriptovalyuta blokcheynni yaratib, 
oldinga  qadam  tashlashdi.  Uning  o‘ziga  xos  tuzish  xususiyatlari 
bor.  Agar  Bitcoin  blokcheyn  dastlab  moliyaviy  tranzaksiyalar 
uchun  modellashtirilgan  bo‘lsa,  Ethereum  ishlab  chiquvchilari 
dasturlashtirilgan  algoritmlarni  bajarilishi  mumkin  bo‘lgan 
hisoblashtengdosh  tarmog‘ini  amalga  oshirish  imkoniyatiga  ega 
bo‘ldilar.  Ular  aqlli  yoki  smart  -  kontraktlar  deb  nomlanadi. 
Bunday  smart  –  kontraktlarning  mohiyati  shundan  iboratki, 
ularning bajarilishi ma’lum shartlar bajarilganda yuz beradi. 
Qanday  biznes  –  ilovalarni  blokcheyn  texnologiyasi  asosida 
yaratilishi yoki allaqachon yaratilishini ko‘rib chiqamiz. 
1. Aqlli shartnomalar 
Tarqatilgan  buxgalteriya  kitoblar  belgilangan  shartlarni 
bajargan holda oddiy shartnomalarni kodlash imkonini beradi. 
Texnologiyani  rivojlantirishning  hozirgi  darajasida,  sodda 
funksiyalarni  bajarish  uchun  aqlli  kontraktalar  dasturlashtirilishi 
mumkin.  Masalan,  agar  moliyaviy  vosita  avtomatik  to‘lovlarni 
amalga  oshirishga  imkon  beradigan  blokcheyn  va  Bitcoin 
texnologiyasidan  foydalangan  holda  ma’lum  bir  standartga  javob 
bersa, kontrakt to‘lanishi mumkin. 
2. Birlashgan iqtisodiyot 
Uber  va  Airbnb  kabi  kompaniyalarning  rivojlanishi 
almashinuv  iqtisodiyotining  muvaffaqiyatini  isbotladi.  Tengdosh 

---

275 
to‘lovlarni  (do‘stlar  va  oila  a’zolariga  telefon  yoki  kompyuter 
orqali  to‘lash)  o‘z  ichiga  olgan  holda,  blokcheyn  tomonlarning 
bevosita  o‘zaro  munosabatlari  imkoniyatini  ochib  beradi  –  bu 
haqiqatan ham markazlashtirilmagan almashish iqtisodiyotiga olib 
keladi. 
3. Kraudfanding 
Kraudfanding  –  bu    boshqa  odamlar  yoki  tashkilotlarning 
sa’y-harakatlarini  qo‘llab-quvvatlash  uchun  o‘z  mablag‘lari  yoki 
boshqa  manbalarini,  odatda  Internet  orqali,  ixtiyoriy  ravishda 
birgalikda yig‘adigan odamlarning jamoaviy hamkorligi. 
Kraudfanding tashabbusi rivojlanayotgan bozor iqtisodiyotini 
rivojlantirishga  qaratilgan.  Odamlar  mahsulot  ishlab  chiqarishda 
bevosita  ishtirok  etishni  xohlashadi.  Blokcheyn  bu  qiziq  ishni 
yangi  darajaga  ko‘taradi,  kraudsordinglivenchur  fondlarini 
yaratishi mumkin. 
2016-yilda  ana  shunday  tajribalardan  biri  Ethereum 
platformasida  markazlashtirilmagan  avtonom  tashkilot  (MAT) 
ikki  oy  ichida  200  million  dollar  yig‘di.  MAT  tajribasi  shuni 
ko‘rsatdiki,  blokcheyn  iqtisodiy  hamkorlikning  yangi  modelining 
paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin. 
4. Boshqaruv 
Olingan natijalar to‘liq oshkora va omma uchun ochiq bo‘lib, 
tarqatilgan  ma’lumotlar  bazasi  texnologiyasi  saylovlarning  yoki 
boshqa har qanday turdagi ovozlarning to‘liq shaffofligini ta’min-
lashi  mumkin.  Ethereumga  asoslangan  aqlli  kontraktlar  jarayonni 
avtomatlashtirishga  yordam  beradi.  Amalda,  bu  kompaniyani 
boshqarish  raqamli  aktivlar,  zaxiralar  yoki  ma’lumotlarni  bosh-
qarishda mutlaqo shaffof va tekshirilishi mumkinligini anglatadi. 
5. Yetkazib berish zanjiri auditi 
Iste’molchilar  tobora  ko‘proq  kompaniyalar  o‘z  mahsulot-
lariga qo‘ygan standartlarning talablari haqiqat ekanligini bilishni 
istaydilar.  Distribyutor  registrlari    sotib  olgan  buyumlarning 
haqiqiyligini  tekshirishni  osonlashtiradi.  Shaffoflik  mahsulot 
raqamiga  mos  keladigan  blokcheyin  sanasi  va  joylashuvi  asosida 
vaqtinchalik belgi bilan ajratiladi. 

---

276 
Masalan, 
Buyuk 
Britaniyada 
joylashgan 
Provenance 
kompaniya  bir  qator  iste’mol  mahsulotlari  uchun  yetkazib  berish 
zanjiri  tekshiruvlarini  taklif  etadi.  Ethereum  blokcheyndan 
foydalanadigan  Provenance  pilot  loyihasi  Yapon  restoranlarida 
sotiladigan  baliqlarni  Indoneziyadagi  yetkazib  beruvchilar 
tomonidan doimiy ravishda ovlab, saqlab turishini ta’minlaydi.