O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat сhet tillar instituti

6. Bola oliy nerv faoliyati tiplarining xususiyatlari va ularni tarbiyalash 

          Bola tug’ilganidan keyin bir necha kun o’tgach, nerv sistemasida o’zgarish-lar ro’y beradi. 

Masalan,  xolerik  temperamentidagi  bola  tez-tez  uyg’onadi  va  qattiq  yig’laydi.  Melanxolik 

temperamentdagi bola esa uzoq uxlaydi, kam yig’laydi, tinch bo’ladi. 

          Tashqi  muhitdagi  hodisa  yoki  predmetlar  bilan  ularning  so’zda  ifoda  yetilishi  bolaning 

ikkinchi  signal  sistemasini  rivojlantirishda  katta  ahamiyatga  ega.  Masalan,  bir  yashar  bolaga 

«burningni  ko’rsat»  deb  o’rgatilsa  va  bu  12-15  marta  takrorlansa,  bola  burnini  ko’rsatadi. 

Keyin«ko’zingni  ko’rsat»,  «qo’lingni  ko’rsat»  va  hokazo  so’zlarga  javob  reaksiyasini  olish 

uchun ko’zini ko’rsatolsa va so’zlarni bir necha marta takrorlansa kifoya bo’ladi. 

5  yashar  bola  asta-sekin  umumlashgan  so’zlarni  takrorlay  boshlaydi.  Masa-lan,  o’yinchoq, 

daraxt,  hayvon  va  boshqalar.  Bolada  bu  yoshda  qon  kret  predmet-larga  nisbatan  nutq  hosil 

bo’ladi. 3-5 yashar bola ayrim she’rlarni harakatlar bilan yodlaydi. 5-6 yoshida tashqi dunyoning 

ko’pgina hodisalarini so’z bilan umumlashtirish qobiliyati ortadi. 

          I.K.Krasnogorskiy  va  M.M.Kolsova  turli  yoshdagi  bolalarda  tajribalar  olib  borib,  unda 

so’z integrasiyasi turli bosqichda bo’lishini ko’rsatganlar. 

Turli  bosqichlarda  so’z  integrasiyasi  rivojlanishining  izchilligi  bilan  aniq  misolda  qisqacha 

tanishamiz. 

1. Integrasiya darajasida so’z bola sezadigan ma’lum predmetlarning ob-razi hisoblanadi, 

ya’ni so’z sezilgan predmet obrazining ekvivalenti bo’ladi. 

2.  Integrasiya  darajasida  so’z  bir  turdagi  predmetlardan  bir  necha  sez-gilar  obrazi 

vazifasini bajaradi. Masalan, qo’g’irchoq so’zining signal aha-miyati yakka seziladigan obrazga 

nisbatan kengroq, lekin juda ham aniq emas. 

3.  Integrasiya  darajasida  so’z  turli  xil  predmetlardan  hosil  bo’ladigan  bir  necha 

predmetlarni  sezadigan  obrazlarni  ifodalaydi.  Masalan,  o’yinchoq  so’zi  (koptokcha,  kubiklar, 

avtomobil  va  boshqalar).  Bunday  so’zning  signal  ahamiyati  nihoyatda  keng,  aniq  obrazlardan 

uzoqlashgan bo’ladi. 

4.  Integrasiya  darajasida  so’z  oldingi  darajalardagi  integrasiyalarni  umumlashtiradi.  Masalan, 

narsa so’zi: o’yinchoq, idish, mebel va boshqa so’zlarni umumlashtiradi. Bunday so’zning signal 

ahamiyati  keng  ma’noda  bo’ladi.  Birin-chi  tartib  integrasiya  bolaning  2  yoshida  hosil  bo’ladi, 

ikkinchi tartib so’z integrasiyasi bola hayotining 2-yili oxirida, uchinchi tartib so’z integrasiyasi 

2-3  yoshda, to’rtinchi  tartib integrasiya esa 5  yoshda namoyon bo’ladi.  5  yoshdan 7  yoshgacha 

bo’lgan davrda so’z orqali fikrlash qobiliyati ortadi. Bu yoshda ichki nutq kurtaklari hosil bo’la 

boshlaydi. Maktab yoshidagi bolalarda nutqning ahamiyati yanada ortadi. So’z boyligi ko’paya 

borgan  sari  abstrakt  fikrlashi  ham  orta  boradi.7-9  yashar  bolalarda  katta  yarim  sharlar 

po’stlog’ining  nerv  hujayralari  ta’sirotlarga  chidamli  bo’ladi.Bog’cha,  boshlang’ich  maktab 

yoshidagi  bolalar nerv sistemasida qo’zg’alish jarayonlari ustun turadi.10-12 yoshdan boshlab, 

nerv sis-temasidagi qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlari muvozanatlasha boradi. 7-10 yoshda 

qo’zg’alish  jarayoni  ustun  bo’lganidan  nerv  jarayonlarining  harakat-chanligi  11-13  yashar 

bolalardagiga  nisbatan  sust  bo’ladi.  Shuning  uchun  ham  kichik  maktab  yoshidagi  bolalarda 

ijobiy  shartli  refleksii  salbiy  shartli  refleksga  aylantirish  birmimcha  qiyin  kechadi.    Nerv 

sistemasida  tormozlanishga  nisbatan  qo’zg’alish  jarayoni  ustun  bo’ladigan  bolalarda  shartli 

---

 

37 

reflekslar tez hosil bo’ladi,  lekin  yuzaga kelgan  shartli  reflekslar tez so’nadi.  Nerv sistemasida 

ko’zg’alishi kuchli bo’lgan xolerik teiperamentdagi bolalar harakatchan bo’ladi, turli o’yinlarga 

tez qiziqadi, biroq bu qiziqish tez so’nadi. Xolerik temperamentdagi bolalar turli o’yinlarni uzoq 

o’ynamaydi.