O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat unversitetining pedagogika inistituti pedagogika fakulteti

Zigmnnd Freyd 1856 yilda Frcybiirgda, o'sha paytdagi Avstriya Vengriya imperiyasining hozirgi kunda Chex respublikasiga taalluqli qismida tug’ildi. U tibbiyotni Venada o’rgandi va shu yerda Avstriyani natsistlar 1938 yilda anneksiya qilgunlariga qadar yashadi.


Zigmund Freyd
Yahudiy sifatida u vatanini tashlab ketishga majbur bo’ldi va Londonga borib o’mashdi, o’sha yerda 1939 yilda vafot etdi. Uzoq yillar davomida u bedavo saraton kasalligi bilan kurashib yashadi.
Uning eng mashhur asarlari quyidagilar; “Tushlaming ta‘biri”, “Psixoanalizga kirish bo’yicha mabaizalar”, “Lazzat tamoyili ortida”, “Bir illyuziyaning kelajagi”, “Madaniyatdan norozilik”, “Muso va monoteizm».
Ontogenezda rivojlanish psixikasi tushunchasiga psixoanalitik yondashuv asoslari Z.Freyd tomonidan kiritilgan. Psixik rivojlanish psixoanalizida qiziqishlar, motivlar va tuyg'ular sohasini murakkablashishi jarayoni bilan shaxs rivojlanishi hamda uni tuzilishi va fiinksiyalarini takomillashishi bilan tenglashtiriladi.
Z.Freyd inson psixikasini 3 bosqichga ya‘ni psixik jarayonlami prinsipial anglash imkoniyati mezoni bo’yicha ong, ongosti va ongsizlikka ajratadi. Uning ilmiy qiziqishlari birinchi navbatda jinsiy va agressiv qiziqishlaming majmuasiga qaratilgan. Aynan ongsizlik birinchi bo’lib jamiyatga qarshi turadi. Freyd shaxs rivojlanishini individni tashqi ijtimoiy dunyoga moslashishi sifatida kiritgan hamda unga begona lekin juda ham zariir deb hisoblaydi.
Inson shaxsi Z.Freyd bo’yicha o’z tarkibiga tuzilmaviy tarkibiy qismlami qamrab oladi;
U; Men; Oliy Men.
U (Id)-shaxsning primitiv yadrosi u tug‘ma xarakterga ega, ongsizlik joylashgan va qoniqish tamoyiliga bo’ysunadi. Idda tug‘ma impulsiv qiziqishlar mavjud (hayot instinkti Eros va o’lim instinkti Tanatos) va psixik rivojlanishni energetik asosini tashkil etadi.
Men (Ego) shaxsni ratsional va anglanuvchi qism. U biologik yetilishga ko’ra, hayotning 12 va 36 oylari orasida yuzaga keladi va reallik prinsipi bilan boshqariladi. Egoning vazifasi sodir bo’layotganlami tushuntirish va insonning xulqini shunday tuzish kerakki, uni instinktiv talablari qondirilishi, jamiyatning va ongoing cheklovlari buzilmasligi kerak. Egoning hamkorligida indvid va sotsium o’rtasidagi nizo hayot mobaynida sustlashishi kerak.
Oliy -Men (Super Ego) shaxsning tuzilmaviy tarkibi sifatida eng oxirida 3-6 yoshlar orasida shakllanadi. Super Ego insonning moslashishini ifodalaydi va bu jamiyatda qabul qilingan normalarga amal qilishini qattiq nazoratga oladi.
Id va Super Ego tarafidagi an’analar odatda nizoli xarakterga ega bo’lib, bu xavotirlanish, asabiylashishni keltirib chiqaradi. Bunga javoban Ego bir qator himoya mexanizmlarini yaratadi va qo’llaydi. Ular siqib chiqarish, ratsionallashtirish, sublimatsiya, proeksiya, regressiya va boshqalar.
Himoya mexanizmi atamasi 1894-yilda dastlab Z.Freyd tomonidan fanga kiritildi. Keyinchalik mazkur sohadagi tadqiqotlaming miqdorini ortib borishi natijasida uning amaliy va nazariy ahamiyati ham ortib bormoqda. Psixologik himoya - bu shaxsni salbiy kechinmalardan himoya qilishga yo’naltirilgan anglanmagan psixik jarayondir. Aynan psixologik himoya mexanizmlari qarshilik ko’rsatish jarayonlari asosida yotadi. Shaxsning himoya mexanizmlari uning psixikasida ilk bolalik davrida paydo bo’ladi va butun hayoti mobaynida davom etadi. Psixologik himoya mexanizmlari odamni yoqimsiz emotsional kechinmalardan himoya qiladi, psixologik qulaylik (komfort)ni saqlab berishga yordam beradi. Psixologik himoyaning funksional vazifasi va maqsadi, ongsizlikni instinktiv impulslari va tashqi ijtimoiy muhit talablarini o’zlashtirishi, oila va jamiyatning qoida va normalarini o’zlashtirish o’ltasidagi ziddiyatlar bilan shartlangan ya'ni shaxsni ichki nizolarini (havotirlik, siqilish) engillashtirishdan iborat. Psixologik himoya mexanizmlari bu nizolami yengillashtiradi, inson xulq-atvorini himoya qiladi va uni moslashuvchanligi va psixikasini barqarorligini oshirgan holda boshqaradi.
Psixologik himoyalanganlikni ta'minlovchi asosiy mexanizm sifatida shaxsni barqarorlashtimvchi maxsus boshqaruv tizimi yuzaga chiqadi. Ular nizoni anglash bilan bog'liq bo’lgan havotir tuyg'ularini bartaraf qilish yoki minimumgacha keltirishga yo’naltirilgan. Bu yondashuv bilan bog'liq holda uning asosiy fimksiyasi sifatida ong muhitini negativ shaxsni jarohatlovchi kechinmalardan “to’sish” ko’rib chiqiladi.
Kcng ma'noda “psixologik himoya” atamasi psixologik diskomfortni bartaraf etish natijasida yuzaga keladigan negativizm kabi shaxs xislatlari faolligini chalkashtiruvchi “yolg'onlar” paydo bo’lishi, shaxslararo munosabatlar tizimini o’zgartiruvchi har qanday harakatlarni tushuntirishda qo’llaniladi.
Tor ma'noda esa psixologik himoya bir qator himoya mexanizmlarini funksiyalashuvi natijasida ong tarkibini o’ziga xos tarzda o’zgarishiga olib keluvchi tushunchani anglaymiz. Ular tushkunlik, rad etish, proeksiya, identifikatsiya, regressiya, izolyatsiya, ratsionalizatsiya, konversiya va boshqalardir.
Bu himoya mexanizmlarining faoliyati insoiming axborot-yo’nalganlik harakatlari asosini va uning sub'ektiv, shaxsiy munosabatlar tizimini adekvatligini oshirmasdan uni mosligini xatto tushirishi ham mumkin.
Himoya mexanizmi - bu xatar yoki xavotir manbaini buzib ko’rish rad etish yoki qochish mumkin boTgan har qanday jarayon. Himoya mexanizmlari, shuningdek, bizning “Men” ligimizni ideallashtirilgan obrazini tartibga solishga hamda o’zimizni qabul qilishimiz qulay boTishi uchun yordam beradi. Zigmund Freyd birinchilardan bo Tib, himoyaning ko’p turlarini identifikatsiyalangan va bu mexanizmlar ongsiz tarzda harakat qilishini taxmin qilgan.
Himoya mexanizmlarini juda ko’p qo’llovchi insonlar yaxshi moslashmay qoladilar, chunk! ular emotsional energiyalarining ko’pini xavfhi nazorat qilish va o’zi haqidagi yolg’on tasawurlarini saqlab qolishga harakat qiladi. SHunga qaramay himoya mexanizmlarini foydasi mavjud. Ular ko’pincha xavfhi engib o’tishga yordam beradi. Bizda xavfdan samarali qutilish va muammoga diqqatni qaratishga vaqt paydo bo’ladi. Agar siz bizning aytganlarimizdan o’zingizga taalluqliligini olgan bo’lsangiz, bu siz o’zingizni faqatgina himoya qilaverasiz degani emas. Awal ta‘kidlaganimizdek, hamma ham himoya mexanizmlarini qo’llab turadi.
Himoya mexanizmlarining ikkita asosiy tavsifhomalari mavjud;
1 .Reallikni rad etish yoki buzish.
2.0ngsiz darajadagi faoliyat.
Ko’pincha odamlar himoya mexanizmlarini bitta turini emas, balki ulami kompleks tarzda qo’llashni ma‘qul ko’radilar. Bundan tashqari ko’pchilik insonlarda bitta mexanizmlarni boshqasidan afzal ko’rish moyilligida, ya‘ni xuddi ulaming qo’llanilishi odat tusiga aylangandek tuyuladi.
Psixologik himoya mexanizmlarining turlari.
l.Siqib chiqarish - bu yoqimsiz fikr, istak yoki tuyg‘ulami ongsiz, beixtiyor ravishda chiqarib tashlash jarayoni. Z.Freyd motivatsion unutish orqali himoya mexanizmini to’liq ifodalab bergan. U simptomlarning shakllanishida muhim гоГ o’ynaydi. Bu mexanizmning faoliyati xavotirlikni kamaytirish jarayonida yetarli bo’lmaganda hamda siqib chiqarilgan ma'lumotni buzilgan holda anglashga yordam beruvchi boshqa himoya mexanizmlari ishga tushadi. Ma‘lumki, psixologiya fanida himoya mexanizmlarini ikkita kombinatsiyasi keng tarqalgandir:

1. 
   siqib chiqarish+siljish. Bu kombinatsiya faollik reaksiyalarining yuzaga kelishiga yordam beradi. Siqib chiqarish va siljish mexanizmlari dushmanlikka qarshi himoyani ifodalaydi.
   
2. 
   siqib chiqarish+konversiya - bu kombinatsiya isterik reaksiyalaming asosini tashkil qiladi.
   

Tushkunlik mexanizmining mohiyati - ongdan jarohatlovchi voqea mohiyati va u bilan bog'liq emotsiyalami chiqarib tashlashdir. Tushkunlik qo’rquv emotsiyalarini ushlab turish uchun rivojlanadi. Ulaming paydo bo’lishi o’zini ijobiy idrok qilish uchun noma'qul shuningdek, agressorga bogTiq boTib qoladi. Qo’rquv real stimulni unutish oqibatida qo’rquvni keltirib chiqaruvchi, shuningdek, u bilan bogTiq bo’lgan assotsiativ ob'ektlar, faktlar vaziyatlaming barchasi yigTladi.
Regressiya. Muammoli vaziyatda awalgi yoki bolalikdagi istak va harakatlami qoniqish shakliga qaytishdir. Regressiya qisman to’liq yoki simvolik bo’lishi mumkin. Muammoni yordam so’rash oqibatida hal qilish “regressiya” sinfiga shuningdek, “harakat faolligi” mexanizmiga kiradi. SHuningdek, xavotirlanishni kamayishini talab qilish mumkin bo’lmagan istak orqali kelib chiqqan. Regressiv xulq-atvor ko’p hollarda kattalar tomonidan taqdirlanadi hamda simbiotik emotsional munosabatlami talab qiladi.
Proyeksiya - bu individ o’zining ongli darajasida rad qiluvchi fikr, tuyg‘u, motiv va istaklami boshqa shaxs yoki ob’ektga o’tkazish mexanizmi. Mexanizm o’zini va atrofdagilami ular tomonidan emotsional rad etilishi sifatida qabul qilmaslik tuyg’usini ushlab turish uchun rivojlanadi. Proyeksiya o’zini qabul qilmaslik qo’rquvi bilan kurashishni uddalay olish uchun boshqalaming rad etuvchi harakatiga nisbatan chaqirilgan. Proyeksiya atrofdagilarga ulami qabul qilmasliklarining ratsional asosi sifatida turli negativ sifatlami ulaming fonida o’zini qabul qilish uchun yo’naltirishdir. “Agar yomon odam meni rad etsa, demak men yaxshiman yoki yomon odamning fikri men uchun ahamiyatli emas”.
Proyeksiyaning noaniq shakllarini kundalik hayotda uchratish mumkin. Ko’pchiligimiz o’z kamchiliklarimizga e‘tibor bermay, boshqalarda ulami osonlikcha sezamiz. Biz atrofdagilami o’z tashvishlarimizda ayblashga moyilmiz. Proyeksiya zararli bo’lishi ham mumkin, chunki reallikni noto’g'ri anglashga olib keladi. Bu mexanizm ko’pincha anglamaydigan va xafa bo’luvchi shaxslarda namoyon bo’ladi.
Introyeksiya - inson yoki ob'ektni simvolik intemalizatsiyasi (o’ziga kiritishi). Mexanizm harakati proeksiyaga qarama-qarshidir. Introyeksiya yordamida sevgi ob'ektlari va o’zining shaxsi o’rtasidagi farqlar bartaraf etiladi. Ba'zida boshqa odamlarga nisbatan jaxl yoki agressiya o’miga yo’q qiluvchi tuyg'ular, o’zini o’zi tanqid qilishga, o’zini qadrlamaslikka aylanadi, chunki ayblanuvchida introeksiya sodir bo’lgan. Bunday vaziyat ko’pincha depressiya holatida kuzatiladi.
Ratsionallashtirish - aslida mumkin bo’lmagan fikr, tuyg‘u, xulq-atvorlarini oqlashga ishonchli sabablami topuvchi himoya mexanizmi. Ratsionallashtirish - psixologik himoyaning eng keng tarqalgan mexanizmi, chunki bizning xulq- atvorimiz ko’plab omillar orqali aniqlanadi va biz uni o’zimiz uchun ma'qul bo’lgan yo’l bilan tushuntirganimizda ratsionallashtirgan bo’lamiz. Ratsionallashtirishni ongsiz mexanizmini to’qib chiqarilgan yolg’on, firib yoki mug'ombirlik bilan aralashtirib bo’lmaydi.
Intellektualizatsiya - bu himoya mexanizmi emotsional his-tuyg‘u va kechinmalarni bartaraf etish maqsadida namoyon bo’ladi. Intellektual zaxiralami katta miqdorda qo’llashni taqozo etadi.
Kompensatsiya yoki sublimatsiya bu real yoki hayotiy kamchiliklami ongsiz tarzda bartaraf etish harakati. Kompensatorlar harakat universialdir, chunki statusini egallash deyarli barcha insonlaming istagidir. Kompensatsiya ijtimoiy yaroqli (ko’zi ojizning musiqachiga aylanishi) va yaroqsiz (bo’yi past insonni) agressivlik va hokimlikka intilishi bilan kompensatsiyalash, nogironlikni qo’pollik va
nizolashuvchanlik bilan kompensatsiyalash bo’lishi mumkin. SHuningdek, to’g'ri kompensatsiya (yutuqsiz yutuqqa erishib bo’lmaydigan sohada omadga intilish) va bavosita kompensatsiyaga (o’zini o’zi boshqa muhitda tasdiqlashga intilish) ajratiladi.
Reaktiv tuzilmalar himoya mexanizmini anglash uchun to’g‘ri kelmaydigan mayl, istak va tuyg'ulami, ayniqsa, jinsiy va agressiv ma‘no jihatdan unga qarama qarshi munosabat yoki harakatlami rivojlantirish yoki urg’u berish yo’li bilan almashtiradi. Bu himoya mexanizmining rivojlanishi inson oliy ijtimoiy (axloqiy) qadriyatlami o’zlashtirishi bilan bog’laydilar. Reaktiv tuzilish xursandchilik emotsiyalarini ushlab turish iichun qo’llaniladi. Bu mexanizm harakatdagi qarama-qarshi ustanovkalanii amalga oshirishni taqozo etadi. Shu jumladan, qarashlaming mustahkam belgilanganligi, uyatchanlik, muruvvat hamda raxmdillik va boshqalar.
Himoya ikki bosqich xarakterga ega. Avval mumkin bo’lmagan istak siqib chiqariladi, so’ng uniiig antitezasi kuchayadi. Masalan, haddan tashqaii vasiylik rad etilganiik hissini, haddan ziyod ijobiy va muloyim xulq dushmanlikni berkitishlari mumkin va boshqalar.
Reallikni rad etish bu anglanilgan vaziyatda og‘riqli bo’ladigan o’y-fikr, tuyg‘u, istak, talab yoki reallikni rad etuvchi mexanizm. Rad etish atrofdagilaming befarqligi va rad etilishini ko’rsatsalar, ulami qabul qiluvchi emotsiyalarni ushlab qolish maqsadida rivojlanad, harakatlaridan xuddi muammolari yo’qdek tuyuladi. Rad etish mexanizmining ko’p miqdori bolalar uchun xarakterlidir. Kattalar rad etish mexanizmini inqirozli vaziyatlarda qo’llaydilar.
Siljish (o’rnini almashtirish) - kuchliroq, kattaroq va ahamiyatliroq sub‘ekt bilan nizoli vaziyat yuzaga kelganida o’zining agressiya, jahl emotsiyalarini chiqarib tashlaganda bu xavfga aylanadi.
O’smirlik yoshida psixologik jihatdan eng muhim xislat - voyaga yetish yoki kattalik hissining paydo bo’lishi alohida ahamiyatga ega. Kattalik hissi ijtimoiy-
ahloqiy sohada, aqliy faoliyatda, qiziqishda, munosabatda, xulq-atvoming tashqi shakllarida o’z ifodasini topadi. O’smirlik yoshiga xos bo’lgan psixologik xususiyatlami o’rgana turib, o’smirlar shaxsining shakllanib, rivojlanib, kamolotga erishish yo’llarini va unga ta’sir etadigan biologik va ijtimoiy omillaming bevosita ta’sirini tushunish mumkin. Jinsiy yetilish o’smiming bu yoshdagi xulq-atvoriga asosiy biologik vosita sifatida ta’sir o’tkazadi. Lekin bu bevosita ta’sirdir. Kichik o’smir psixologik “mexanizmi” sxematik ravishda quyidagicha baholanadi. Endokrin garmonlarini paydo bo’lishi va ulaming markaziy nerv sistemasiga ta’sir qilishi bilan bog’liq bo’lgan jinsiy yetilishning boshlanishi bolalar faolligining jismoniy va psixologik imkoniyatlarini oshiradi hamda ulaming o’zlarini kattalardek his etish, mustaqil bo’lish tuyg’ularini tuyushlari uchun qulay shart-sharoitlami olib keladi. Biroq, psixik rivojlanishning bu bosqichida ham bola hali mustaqil harakat qilishga to’la tayyor bo’lmaydi. Ijtimoiy omillar esa quyidagilardir: kichik maktab yoshidan o’rta maktabga o’tish, ya’ni yakka o’qituvchi rahbarligidan ko’pchilik o’qituvchilar tasarrufiga o’tish va muloqotdagi o’zgarishlar ijtimoiy foydali ishlami kengaytirib borish, mustaqil va amaliy ishlami ko’proq bajarish, shu bilan birga bolaning oiladagi o’mining ham o’zgarishidir. Katta o’smirlarga nisbatan kichik o’smirlarda paydo bo’ladigan kelisha olmaslikni ulardagi jinsiy yetilish bilan emas, balki atrofdagi shart-sharoitlar, oiladagi ota-ona, aka-ukalarning unga munosabati, mahalla-ko’y, ya’ni ijtimoiy sharoitlar ta’siri bilan bog’lash zamr.
Mana shu ijtimoiy sharoitlami ulardagi psixologik iqlimni o’zgartirish yo’li bilan o’smirlaming xulq-atvoriga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir ko’rsatish, yomon xulq-atvor, o’jarlik, kamchiliklarini tan olmaslik kabi salbiy xislatlaming oldini olishi mumkin. Bu davrda o’smir baxtli bolalik bilan xayrlashgan, lekin kattalar hayotida hali o’z o’mini topa olmagan holatda bo’ladi. O’smir o’zining qobiliyati va kuchini to’g’ri baholamay turib, murakkab hayotiy masalalami hal qilishga urinadi, ammo fikr yuritish qobiliyati yuzaki bo’lganligi sababli kundalik hayotida qator kamchiliklarga yo’l qo’yadi. Lekin u o’z xatosini tan olishdan ko’ra kattalar bilan bahslashishni afzal ko’radi. Tanqid qilgan kishilami yoqtirmaydi, har bir tanqid go’yoki uni mensimaslik belgisi, atayin qilinayotgan ish bo’lib ko’rinadi. U mustaqil, o’zboshimchalik bilan ish tutishga urinadi, kattalaming maslahatiga e’tibor bennaydi. Ayrim o’smirlar o’zining kattalar safiga qo’shilganligini namoyish qilish uchun turli xil salbiy odatlarga o’rgana boshlaydilar. O’smir xulqidagi bunday o’zgarishlar o’qituvchi va ota-onalami qattiq tashvishga soladi. Ulami ijobiy tomonga o’zgartirish uchun esa kattalardan psixologik bilim va tajribani talab etadi. Bu yoshda kattalar o’smirlami bilib-bilmay qo’yayotgan kamchilik va xatolarini ko’pchilik ichida uyaltirib, kamsitib, qoralab emas, balki psixologik yo’l bilan yondashgan holda yordam berish uni “katta bo’lib qolganlik” tuyg’usini so’ndirib emas, balki katta odam qanday bo’lishi va qanday talablargajavob berishi kerakligini anglatishi zamr.
Kichik o’smir davrida bilish faolligi, bilishga bo’lgan qiziqish kuchayadi (11-12 yosh). O’smirlik davrida tafakkur, tushunchalami hosil qilish fiinksiyasi shakllanadi. Fan asoslarini, umumlashtirilgan bilimlami o’zlashtirish hisobiga psixik funksiyalar ixtiyoriy boshqariladigan jarayonlarga qayta quriladi. Kognitiv sohadagi o’zgarishlar o’smiming tevarak-atrofga munosabatini, umuman shaxs sifatida shakllanishini o’zgartiradi. Idrok tanlovchan, maqsadga yo’naltirilgan analitik-sintetik faoliyatga aylanadi. Xotira mantiqiy opiratsiyalar bilan ichdan bog’liq bo’ladi. Nazariy diskursiv tafakkur tushunchalarga tayanilgan holda, ular o’zaro taqqoslanadi, bir fikrdan boshqa bir fikrga o’tish ro’y beradi.
O’smiming yangi huquqlarga da’vosi, awalo, kattalar bilan o’zaro munosabatlaming butun muhitiga oid bo’ladi. O’smir awal bajonidil bajaradigan talablarga endi qarshilik ko’rsata boshlaydi: uning mustaqilligini cheklashganda, vasiylik qilishganda, yo’naltirishganda, nazorat qilishganda, quloq solishni talab qilishganda, jazolashganda, uning qiziqishlari, munosabatlari va fikrlari bilan hisoblashishmaganda u juda xafa bo’ladi va norozilik bildiradi. O’smirda o’z qadrini bilish hissi paydo bo’ladi va u o’zini kamsitish, mustaqillik huquqidan mahrum qilish mumkin bo’lmagan inson deb biladi. Ota-onalar va pedagoglar o’smirlar bilan alohida ishlab, ulaming ko’nglini topishi va xatti-harakatlarini o’z vaqtida to’g’ri yo’lga solishlari lozim. Ba’zi o’qituvchilar kichik o’smirdagi bu o’zgarishlar - salbiy alomatlar, urushqoqlik, o’jarliklarining ildizlari qayerdan kelib chiqqani va nima bilan bog’langanligi, nimaning ta’siri ekanligini bilmay turib, noto’g’ri tashxis va xulosalar chiqaradilar, bu esa aksariyat holda fojiaga olib kelishi mumkin. Asosiy ziddiyatni keltirib’ chiqaruvchi omillardan biri o’smiming o’z mustaqilligini imkoniyatidan ortiq darajada baholashidir. O’z imkoniyatlarini ortiqcha baholash bilan kichik o’smiming psixik imkoniyatlari o’rtasida tafovut paydo bo’ladi. Kattalaming irodasiga bo’ysinmaslik, maktab, sinf faollari va boshqalaming qarorlarini bajarmaslik bu mazkur sharoitga yetarli darajada baho bera olmaslikning yagona reaksiyasi bo’libgina qolmay, shu bilan birga bu o’smir, uning shaxsi nuqtai nazaridan o’zini boshqalarga tanitish yo’li sifatida ham xizmat qiladi. Bu yo’l orqali bola o’z shaxsining ahamiyatini, uning ta’sirchanligini hamda tevarak atrofdagi kishilarga qarshilik ko’rsata olish qobiliyatini ham ta’kidlab ko’rsatishga erishmoqchi bo’ladi.
Demak, bu o’smimi to’laqonli psixik rivojlanishi uchun zarur bo’lgan hayotiy bir xislat ekanligini bilgan holda shu bilan bog’liq salbiy ishlami psixologik tabiatini to’g’ri tushunmog’i va bolalami o’zlarini katta tutishlariga to’sqinlik qilmaslik, aksincha ulaming bunday xatti-harakatlarini ijobiy baholashga intilishi kerak.
O’smirlami o’z shaxslari haqidagi fikrlar ko’proq qiziqtiradi, ular o’zlarini bilishga, maqsadli rivojlantirishga tarbiyalashga harakat qiladilar. U kattalar huquqini cheklaydi, o’zinikini esa kengaytiradi, kattalaming o’z shaxsi va insoniylik qadrini hurmat qilishlarini xohlaydi, ishonch va mustaqillik namoyon etishga da’vo qiladi, ya’ni kattalar bilan ma’lum tenghuquqlilikka va ulaming shu narsani tan olishlariga erishishga harakat qiladi.
O’smirlik davrida ichki erkinlikning o’sishida, o’z-o’zini anglash layoqatlarida, mustaqil xatti-harakatlarida katta sifat o’zgarishlari yuz beradi. Bunday o’zgarishlaming yuzaga kelishida irodaning ham ahamiyati katta. Iroda oliy psixik fiinksiya sifatida o’smiming erkin harakat qilish quroli, shuningdek, shaxsi rivojming magistral chizig’i bo’lib hisoblanadi.
O’z-o’zini anglash hissining tarkib topishi, o’ziga nisbatan go’yo alohida mustaqil shaxs sifatidagi munosabatning vujudga kelishi bu davrdagi har ikki jinsdagi va istagan tepmerament tipidagi o’smirlar uchim muhim xususiyatlardir. O’smir o’g’il- qizlar shaxsining kamol topishida, o’zini anglash jarayonida o’ziga baho berish mayli va istagi o’zini boshqa shaxslar bilan taqqoslash, o’ziga bino qo’yish ehtiyoji paydo bo’ladi. Bular esa o’smiming psixik dunyosiga aqliy faoliyatiga, tevarak-atrofga munosabatning shakllanishiga ta’sir qiladi. Ilk o’smirlik davrida ko’pchilik o’smirlar o’zlariga salbiy shaxsiy xarakteristika beradilar. Katta bo’lgan sari o’smiming o’z- o’ziga bergan bahosi differensial xarakter (xulq-atvoriga, ijtimoiy vaziyatlarda o’zini tutishga va ayrim xatti-harakatlari)da namoyon bo’la boshlaydi.
O’g’il bolalar va qiz bolalaming ijtimoiy rollari turlicha bo’lishi to’g’risidagi jamiyatda tarkib topgan tushunchalar bilan bolalar tomonidan o’zlashtirilgan tasawurlar o’smir yoshidagi shaxsning shakllanish yo’llarini belgilab beradi. O’smir o’z kuchi va quwati, chidamliligi ortayotganini, bilim saviyasi kengayayotganini anglay boshlaydi.
O’smirlar ustanovkalari muhim funksional ahamiyatga ega bo’lib, lining ma’lum bir faoliyatni samarali bajarishga tayyorligi sifatida namoyon bo’ladi. lining asosiy vazifalari: 1) faoliyat amalga oshirilishining qat’iy xarakterini belgilab beradi;

2. 
   o’smir shaxsini standart vaziyatlardagi faoliyatlar kechishini erkin holda nazorat qilish va qaror chiqarishdan ozod qiladi.
   

O’smirlik davri xususiyatlarini talqin qilgan olimlaming ta’kidlashicha, o’g’il va qizlaming bu yoshda o’rtoqlari bilan munosabatlarga intilishi, tengdoshlari jamoasining hayotiga qiziqishi yorqin namoyon bo’ladi. Ushbu o’zgarishlar ta’sirida bolalar jismoniy va aqliy imkoniyatlarini o’sib borish munosabati bilan o’zlariga ko’proq ishona boshlaydilar, ular endi oilaviy muammolar muhokamasida ham ishtirok eta boshlaydilar.
Aslida o’smir yoshidagi bolalaming psixik holatlarini va psixik rivojlanish xususiyatlarini hisobga olish, psixik muammolarini erkin va to’g’ri yechishlari uchun yordam berish, ularga psixologik yondashish zarur. Kichik o’smir yoshdagilar bilan ishlayotganda o’quvchining har bir tashqi va ichki reaksiyasi ortida uning o’z psixologik sabablari borligini bilish muhimdir. Bu "madaniyatsiz", "zararli”.
“tushunib bo’lmaydigan" deb nom olgan xatti-harakatlar bir qarashda shunday baholanadi, lekin bu xatti-harakatlar shaxs qaror topishining maxsus bosqichi uchun xos xususiyatdir. Kichik o’smirda o’z-o’zini hurmat qilish va o’zini anglashni shakllantirishning bir qancha yo’llari mavjud. Masalan: bu davrda kattalarga taqlid qilish yoki oilada o’z hurmatini talab qilish, o’z so’zini o’tkazish, o’zini hurmatli, obro’li katta yoshli kishining obraziga o’xshatib rivojiantirish kuchli bo’ladi, Ularga biror so’z yoki tanbeh bilan raurojaat qilsangiz, u o’zini mustaqil fikrlay olishi va biror ishni albatta uddasidan chiqa oladigandek ko’rsatadi. Vaholanki, hali o’smiming psixologik imkoniyatlari yetarli emas yoki rivojlanmagan bo’lishi mumkin. Kattalar, o’qituvchilar o’smirdagi bu jarayonni psixologik nuqtai nazardan baholay olishlari, unga soxta, yuzaki yondashmay, aksincha, unga o’z imkoniyatlarini o’stirishga, o’z ichki va tashqi qobiliyatlarini to’g’ri
rivojlantirishga yo’naltirishlari muhim hisoblanadi. O’stnirlar uchun o’z tengdoshlari bilan muloqotda bo’lishi g’oyat katta ahamiyatga egadir. U endi salbiy va ijobiy tomonlariga alohida bir urg’u bermagan holda o’zi xohlagan kishisi bilan do’st bo’lish huquqini talab etadi. O’smirlar orasida sodiqlik va to’g’rilik kabi xislatlar yuqori baholanib, sotqinlik, o’z so’ziga bevafolik, egoizm, qizg’anchiqlik qattiq qoralanadi va qattiq jazolanadi. Bu jazo u bilan urishish, kaltaklash, unga qarshi baykot e’lon qilish va uni yolg’izlatib qo’yish shaklida bo’lishi mumkin. O’smirlar o’zini hurmat qilishini, o’z fikrini va qiziqishini himoya qilishni bilmagan tengdoshlariga juda past baho beradilar.
5-6 sinf o’quvchilariga sinfdagi o’zi egallagan mavqeiga katta e’tibor berish xususiyati xos. Ayniqsa, 6 sinfdan boshlab, o’quvchilar o’z tashqi ko’rinishlariga, shuningdek qarama-qarshi jinsdagi bolalar va ular bilan o’zaro munosabatlariga e’tibor bera boshlaydilar.

7. 
   sinf o’quvchilarida esa o’z layoqatlarini rivojlantirishga xos qiziqish yuzaga keladi. 8-sinf o’quvchilari esa mustaqillik, o’ziga xoslik, do’stlik va o’rtoqlik bilan bog’liq bo’ladigan shaxsiy xislatlar paydo bo’ladi.
   

Ma’lutnki, har bir bolaning munosabatlari aniq ishlarda ko’rinadi, mustahkamlanadi va qayd etiladi. Bola o’zidagi mustaqillikni shakllantirish uchun o’zi mustaqil ishlami bajarishiga to’g’ri keladi. Lekin, ikkinchi tomondan bir rnarta mustaqil ish bajarish uchun mavjud shart-sharoitlardan holi bo’lishga harakat qiladi. Bola boshqa mexanizmlarga ega emas. Bular o’smiming o’z kuchiga ichki bir ishonchni mavjud emasligini bildiradi. Bu belgilar mana shu yoshda kishini mustaqil harakat qilishga qodir bo’lishga, ayni hollarda tevarak atrofdagi kishilarga qarshi borib, o’zini haq ekanligini qattiq turib himoya qilishga, boshqa hollarda esa vaziyatni vazminlik bilan qabul qilishga dav’at etadi. Mustaqil ishlar qilishga uringan o’smir shunday qilishga haqqi borligiga o’zini-o’zi ishontiradi, chunki men endi “katta bo’lib qoldim” deb o’ylaydi. SHuning uchun ham psixologlar “katta bo’lib qolganlik tuyg’usi” shaxsning o’smirlik yoshidagi eng asosiy yangilik sifatida talqin qiladilar. Bu yoshda kattalar o’smirlami bilib-bilmay qo’yayotgan kamchilik va xatolarini ko’pchilik ichida uyaltirib, kamsitib, qoralab emas, balki psixologik yo’l bilan yondashgan holda yordam berish uni “katta bo’lib qolganlik" tuyg’usini so’ndirib emas, balki katta odam qanday bo’lishi va qanday talablarga javob berishi kerakligini anglatishi zarur. Demak, bu o’smimi to’laqonli psixik rivojianishi uchun zarur bo’lgan hayotiy bir xislat ekanligini bilgan holda shu bilan bog’liq salbiy ishlarni psixologik tabiatini to’g’ri tushunmog’i va bolalami o’zlarini katta tutishlariga to’sqinlik qilmaslik, aksincha ulaming bunday xatti-harakatlarini ijobiy baholashga intilishi kerak. O’smirlami o’z tengdoshlari bilan muloqotda bo’lishi g’oyat katta ahamiyatga egadir.
O’smirlik davrida, asosan, bilish jarayonlari yuqori darajada rivojlanadi. Bu yillarda o’smirlar uchun hayot davomida kerak bo’ladigan asosiy shaxsiy va tadbirkorlik xususiyatlari ochiq ko’rina boshlaydi. Xotira, mexanik xotira darajasidan mantiqiy xotira darajasiga ko’tariladi. Nutq rivojlangan, xilma-xil va boy tafakkur esa o’zining barcha ko’rinishlari: harakatli, obrazli, mantiqiy darajasida rivojlanadi. O’smirlami endi turli amaliyot va aqliy faoliyatlarga o’rgatish mumkin. Shuningdek, bu davrda umumiy va maxsus layoqatlar shakllanadi va rivojlanadi.
O’smirlik davriga juda ko’p ziddiyatlar va qarama-qarshiliklar xos. Maktab dasturini o’zlashtirish va boshqa ishlar bilan bog’liq turli masalalami yechishda ko’zga tashlanadigan o’smirlaming intellektual rivojlanganligi kattalami ular bilan birga jiddiy muammolar bo’yicha fikrlashga undaydi, o’smirlaming o’zlari ham bunga harakat qiladilar. Boshqa tomondan esa ayniqsa, kelajak kasb, xulq-atvor etikasi, o’z majburiyatlariga mas’ullik kabi muammolar muhokamasida infantillik (yosh bolalarga xos jismoniy va psixologik holatjni kuzatish mumkin.
O’smirlaming ana shu ketma-ket yuzaga keladigan qiziqishlariga asoslangan holda faol ravishda irodaviy ishbilarmonlik va boshqa foydali sifatlami rivojlantirishi mumkin. O’smirlik davrida o’quv fanlarini turli o’qituvchilar o’qitishlari bilan kattalar shaxsi va faoliyatini baholashning yangi mezonlari ham shakllana boshlaydi. O’smirlik qolganlik tuyg’usi” shaxsning o’smirlik yoshidagi eng asosiy yangilik sifatida talqin qiladilar. Bu yoshda kattalar o’smirlami bilib-bilmay qo’yayotgan kamchilik va xatolarini ko’pchilik ichida uyaltirib, kamsitib, qoralab emas, balki psixologik yo’l bilan yondashgan holda yordam berish uni “katta bo’lib qolganlik" tuyg’usini so’ndirib emas, balki katta odam qanday bo’lishi va qanday talablarga javob berishi kerakligini anglatishi zarur. Demak, bu o’smimi to’laqonli psixik rivojianishi uchun zarur bo’lgan hayotiy bir xislat ekanligini bilgan holda shu bilan bog’liq salbiy ishlarni psixologik tabiatini to’g’ri tushunmog’i va bolalami o’zlarini katta tutishlariga to’sqinlik qilmaslik, aksincha ulaming bunday xatti-harakatlarini ijobiy baholashga intilishi kerak. O’smirlami o’z tengdoshlari bilan muloqotda bo’lishi g’oyat katta ahamiyatga egadir.
O’smirlik asosan, bilimli, talabchan, haqqoniy, o’quv materialini qiziqarli va tushunarli yo’l bilan yetkaza oladigan, o’quvchilami ajratmaydigan, o’qituvchilami ko’proq hurmat qiladilar va yaxshi ko’radilar. Ular o’qituvchi bilan munosabatlariga ham katta z’tibor beradilar.
10-15 yoshli bolalaming faoliyat motivlarida ham o’zgarishlar amalga oshadi. Ilk o’smirlik davrida ko’pchilik o’smirlar o’zlariga salbiy shaxsiy xarakteristika beradilar. Katta bo’lgan sari o’smiming o’z-o’ziga bergan bahosi differensial xarakter (xulq-atvoriga, ijtimoiy vaziyatlarda o’zini tutishga va ayrim xatti-harakatlari)da namoyon bo’la boshlaydi.
XULOSA
Men konsepsiyasi - o’z-o’zini anglashning yangi darajasi sifatida katta o’smirlik davrida yangi markaziy tuzilma hisoblanadi. O’z-o’zini anglashning yangi darajasini ^
shakllanishi(o’zi haqidagi tasawur, Men konsepsiyasi) o’z imkoniyatlari va xususiyatlarini, o’zining boshqalarga o’xshashligi va betakrorligini, o’zini shaxs sifatida bilish ehtiyojidan kelib chiqadi. O’smirlaming o’zi bilan bog’liq kechinmalari ko’pincha salbiy bo’ladi. Bu o’smiming o’ziga “tashqaridan” qarashiga, kattalaming bahosi va tasawurlari interiorizatsiyasi qilinishiga bog’liq. Men konsepsiyasi - o’z-o’zini anglashning yangi darajasi sifatida katta o’smirlik davrida yangi markaziy tuzilma hisoblanadi. O’z-o’zini anglashning yangi darajasini ^
shakllanishi(o’zi haqidagi tasawur, Men konsepsiyasi) o’z imkoniyatlari va xususiyatlarini, o’zining boshqalarga o’xshashligi va betakrorligini, o’zini shaxs sifatida bilish ehtiyojidan kelib chiqadi. O’smirlaming o’zi bilan bog’liq kechinmalari ko’pincha salbiy bo’ladi. Bu o’smiming o’ziga “tashqaridan” qarashiga, kattalaming bahosi va tasawurlari interiorizatsiyasi qilinishiga bog’liq.



.MUNDARIJA.

1. 
   BOB. O’smirlik davrida ‘’Men’’ siymosining xususiyatlari 7-14
   
2. 
   BOB. O’smir
   
1. 
   .2 BOB. O’smirlik davrida ‘’Men siymosining konsepsiyasi 15-39 betlar
   

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Z.T. Nishonova ,
   
2. 
   F.I. Xaydarov.
   
3. 
   N.I. Xalilova.
   
4. 
   N. Islomova.
   
5. 
   D.Andullayeva.
   

1

2