O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

И.Х. Шарова ЗООЛОГИЯ БЕСПОЗВОНОЧНЫХ. Москва, ”Владос”, 2004.-592 s. 241-268 
betlar mazmun mohiyatidan foydalanildi.

---

Jinsiy sistemasi -
germafrodit. Tibbiyot zulugi tanasi o‘rta qismida joylashgan 9 juft urug‘ 
xaltalaridan boshlanadigan urug‘ yo‘ llari tanasi ikki yonida umumiy urug‘ yo‘liga quyiladi. 
Urug‘ yo‘llari tananing oldingi tomonida bitta umumiy urug‘ to‘kish nayiga qo‘shiladi. Urug‘ to 
kish nayi qo‘shilish organi ichida joylashgan. Bu organ tanadan tashqariga chiqarilishi mumkin. 
Urg‘ochi jinsiy sistemasi bir juft tuxum xaltalar va ular ichida joylashgan 
tuxumdonlardan iborat. Tuxum xaltalaridan boshlanadigan tuxum yo‘ llari bachadonni hosil 
qiladi. Bachadon muskulli keng jinsiy qin bilan bog‘langan. Urg‘ochisi jinsiy teshigi qorin tomo-
nda, erkaklik jinsiy teshik orqasida joylashgan. 
Zuluklar tuxumi ichki urug‘lanishi bilan kamtuklilardan farq qiladi. Urug‘lanish 
spermatofor orqali ham sodir bo‘ ladi. Urug‘lar spermatofor qopchiq ichida bo‘ladi. 
Individlardan biri spermatoforini ikkinchisi terisiga tiqib qoyadi. Urug‘lar teri orqali 
parenximaga, undan jinsiy sistemaga o‘tadi. Pilla teri bezlari suyuqligidan hosil bo‘ladi. Bu 
bezlar tanasini ma‘lum bo‘g‘imlarida (tibbiyot zulugida 9-11 bog‘imlarda) joylashgan. Bu 
bo‘g‘imlar kamtuklilar belbog‘iga mos keladi. Zuluklar pillasini suv tubiga, suv o‘tlariga yoki
nam tuproqqa qoyadi. 
Qadimgi zuluklar (
Archihirudinea
) kenja sinfi.Tuban tuzilgan zuluklar. Tanasining 
oldingi beshta bo‘g‘imida parapodiylar qoldig‘iIqillar saqlanib qolgan. Selom va qon tomirlari 
bo‘ladi. Bitta turkumi (qildor zuluklar- 
Acanthobdellida
), ikkita turi ma‘lum. 
Acanthobdellida 
peledina
shimoliy o‘lkalar va Sibir ko‘llarida, 
A.ivanovi
Kamchatka ko‘llaridagi baliklarda 
parazitlik qiladi. 
Haqiqiy zuluklar (Euchirudinea) kenja sinfi. Terisida qillar bo‘lmaydi. Selomi 
reduktsiyaga uchragan. Qon aylanish sistemasi to‘liq yoki qisman reduktsiyaga uchragan. 2 
turkumga bo‘linadi. 
1. 
Xartumli zuluklar (Rhynchobdelida
) turkumiga erkin yashovchi va asosan baliqlarda 
parazitlik qiluvchi zuluklar. Muskulli xartumining bo‘lishi bilan boshqa zuluklardan farq qiladi. 
Xartumini og‘zidan chiqarib, o‘ljasiga tashlanadi. Ayrim xartumli zuluklar baliqlarga jiddiy 
ziyon yetkazadi. Baliq zulugi- 
Piscicola geometra
karpsimonlar qonini so‘radi. Ayrim turlari 
issiqqonli hayvonlarda (masalan, qushlarda) parazitlik qiladi. Erkin yashovchi yirtqich zuluk 
Glossiphonia complanata
tuxumdan chiqqan naslini qorin tomonida olib yuradi. Bu zuluk 
chuchuk suv havzalarida keng tarqalgan, har xil mollyuskalarni tutib yeydi. 
2. Jag’li zuluklar (Gnathobdella) turkumi.
Og‘iz bo‘shlig‘ida uchta jag‘lari bor. Jag‘lari 
ko‘pincha xityn tishchalar bilan qoplangan. Tibbiyot zulugi (Hirudo medicinalis), (87-rasm). 
Ukraina va Kavkazda uchraydi. Bu zulukdan tromb hosil bo‘lishi bilan bog‘liq qon tomirlari 
kasalliklari gipertoniya, sklerozning boshlang‘ich davrlari, insultning oldini olish va boshkalarni 
davolashda foydalaniladi. Zulukning so‘lak bezlaridan qimmatbaho dorivor modda 
girudin
olinadi. Tibbiyot zulugi maxsus zavodlarda ko‘paytiriladi. 
Soxta pillali, ya‘ni soxta ot zulugi 
Haemopis sanguisuga
keng tarqalgan. O‘rta Osiyoda 
bu zuluk tog‘li hududlarda tiniq suvli ko‘l va soylarda uchraydi. Soxta ot zulugining jag‘lari 
kuchiz rivojlangan. Yirtqich hayot kechiradi, chuvalchanglar va mollyuskalar bilan oziqlanadi. 
Ayrim zuluklar odamda ham parazitlik qiladi. Toshkent, Samarkand, Ashxobod atrofida 
uchraydiga Limnatis turkestanica suv bilan odam halqumiga o‘tib qolganida parazitlik qilishi 

---

mumkin. Qurukdikda yashovchi 
Haemodipsa ceylonica
Shrilanka va Zond arxipelagi tropik o‘ 
rmonlarida tarqalgan. Odam va sutemizuvchilar qonini so‘radi. 
Halqali chuvalchanglar filogeniyasi.
Ayrim kiprikli chuvalchanglar va nemertinalarda 
metameriyani ayrim organlarning tana o‘qi boylab ko‘p marta takrorlanishi tariqasida namoyon 
bo‘lishi, troxofora lichinkasini kiprikli chuvalchanglar va nemertinalarning myullerov 
lichinkasiga o‘xshashligi halqali chuvalchanglarni kiprikli yassi chuvalchanglardan kelib 
chiqqanligini ko‘rsatadi.