O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Mazmun va shakl. 
Mazmun va shakl ham kishilarning borliqni bilishida katta 
rol oynaydi. 
Mazmun — narsa yoki hodisani aynan shu narsa yoki shu hodisa sifatida 
ifodalovchi jarayonlar, muhim elementlar o’zgarishlarining majmuyidan iborat. 
Shakl — mazmunning mavjudlik usulini, uning strukturasini, ya’ni tuzilishini 
ifodalovchi, narsa va hodisalarning ichki va tashqi tomonlarining birligidan iborat. 
Mazmunni 
tashkil 
etuvchi 
xususiyatlar, 
ziddiyatlar, 
elementlar 
shaklsiz 
ifodalanmaganidek, ularning mavjudlik usuli, strukturasi, tuzilishi ham mazmunsiz 
namoyon bo’la olmaydi. Demak, mazmun va shakl muayyan bir narsa yoki 
hodisaning bir-biri bilan dialektik aloqador bo’lgan ikki tomonidir. 
Obektiv olamda narsa va hodisaga oid bo’lmagan sof mazmun ham, sof shakl 
ham yo’q. Aksincha, faqat muayyan mazmun va shakl birligiga ega bo’lgan narsalar 

---

118 
va hodisalargina mavjuddir. Bunda hamisha muayyan mazmun, muayyan shaklda 
ifodalanib, muayyan shakl muayyan mazmunga ega bo’ladi. 
Borliqdagi har bir narsa va hodisa mazmun va shakl birligi tufayligina mavjud 
bo’lsa-da, ular shu birlikni vujudga keltirishda turlicha rol oynaydi. Shakl esa, 
aksincha, mazmunni ifodalaydi. Qisqa qilib aytganda, mazmun shaklni belgilaydi. 
Sabab va oqibat.
Narsa va hodisalar o’zlarining paydo bo’lishlari, 
shakllanish va rivojlanishlarida bir-birlari bilan aloqadorlikda va sababiy 
bog’lanishlarda boMishib, ularning biri sabab, ikkinchisi shu sabab tufayli kelib 
chiqqan oqibat bo’ladi. Ularning o’zaro bunday aloqadorligi sababiy bog’lanish 
deyiladi. Bu sababiy bog’lanishda har bir narsa yoki hodisa ikkinchi bir narsa yoki 
hodisani vujudga keltiradi. 
Bir hodisadan oldin kelib, uni vujudga keltirgan hodisa yoki hodisalar guruhi 
sabab deb ataladi. Sababning bevosita yoki bavosita ta’siri bilan yuz beradigan hodisa 
oqibat deyiladi. Masalan, qo’llarimizni bir-biriga ishqalaganimizda qo’llarimiz 
qiziydi. Bu yerda ikki hodisa: ishqalanish va issiqlikning guvohi bo’lib turibmiz. 
Lekin, bunda ishqalanish issiqlikni keltirib chiqarmoqda, ya’ni ishqalanish 
issiqlikning paydo bo’lishiga sabab bo’lmoqda. Demak, ishqalanish — 
sabab
, issiqlik 
— 
oqibat
bo’lmoqda. 
Odatda, borliqdagi har bir hodisaning paydo bo’lishida, rivojlanishida o’z sababi 
bo’ladi va, ayni vaqtda, muayyan oqibatni namoyon qiladi. O’z navbatida, bu oqibat 
boshqa hodisalarning kelib chiqishi va rivojlanishiga sabab bo’lib xizmat qilishi 
mumkin. Ayrim hodisalarni tushunmoq uchun biz ulami umumiy aloqadorlikdan 
ayirib olishimiz hamda alohida-alohida tekshirishimiz lozirm Bunday holda bir-biri 
bilan almashinib turuvchi harakatlardan biri sabab tarzida, boshqasi pqibat tarzida 
ko’z oldimizda namoyon bo’ladi. 
Sabab bilan oqibatning o’zaro aloqadorligi sababiyat deb ataladi. Tabiat va 
jamiyatdagi sabab-oqibat bog’lanishlarning kishilar fikridagi ifodasi ,,sababiyat“ 
kategoriyasining paydo bo’lishiga olib kelgan. Sababiyat hodisalar o’rtasidagi 
shunday ichki aloqadorlikki, bunda har doim bir hodisa mavjud bo’lar ekan, uning 
ketidan muqarrar ravishda ikkinchisi sodir bo’ladi.
 

---

119 
Sababiyat borliqda umumiy, har tomonlama xarakterga ega. Sababsiz oqibatlar 
yo’q va bo’lishi ham mumkin emas, hamma narsaning o’z sababi bor. „Shamol 
bo’lmasa, daraxtning uchi qimirlamaydi“, deydi xalqimiz. Aniqroq qilib aytganda, 
kishilarda bir hodisa boshqa hodisaga sabab bo’ladi, degan tasawur ulaming 
amaliyoti asosida kelib chiqqan. 
Sabab va oqibat vaqt jihatdan ketma-ket kelib, bunda sabab oqibatdan oldin, 
oqibat sababdan keyin keladi, ya’ni sabab oqibatni keltirib chiqaradi. Lekin, borliqda 
ketma-ket keluvchi har qanday predmetlar va hodisalar bir-birlari bilan sababiy 
bog’lanishda bo’lavermaydi. Masalan, qishdan so’ng bahor, bahordan so’ng yoz, 
yozdan so’ng kuzning kelishi sabab va oqibat bog’lanishi emas, ular bir-birlarini 
keltirib chiqarishmaydi. Bu hodisalarning roy berishi Yerning Quyosh atrofida o’z 
holatini o’zgartirgan holda aylanishi sababli sodir bo’ladi. 
Odatda, sababni bahonadan ham farq qilish lozim. Bahona bevosita oqibatdan 
oldin sodir bo’ladigan biror hodisa yoki voqea bo’lib, u o’z mohiyati bilan oqibat 
sifatida roy bergan hodisaning haqiqiy va asosiy sababi bo’la olmaydi. Bunda bahona 
sababning oqibatini keltirib chiqarishda turtki bo’lishi, oqibatning sodir bo’lish 
jarayonini tezlatuvchi omil rolini oynashi mumkin. Masalan, bunga Rossiya 
Federatsiyasida 1991-yil 19-21-avgustdagi davlat to’ntarishi qilishga uringan 
Favqulodda davlat komitetining faoliyatini misol qilib keltirish mumkin. Bu o’rinda 
sobiq Ittifoq yemirilishi, uning o’miga yangi mustaqil davlatlar paydo bo’lishining 
sabablari butunlay boshqa narsalar edi. 
Borliqdagi sababiy bog’lanishlaming murakkab zanjirida zaruriy va tasodifly 
aloqadorliklar ham muhim rol oynaydi. 
Bunday aloqadorliklarni ,,zaruriyat“ va „tasodif’ kategoriyalari ifodalaydi.