O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti “tasdiqlayman”

Fizika o’qitishda o’xshatish va modellashtirishdan foydalanish 
Model xossasini real ob’ektga o’tkazish asosi bo’lib, o’xshatish metodi 
hisoblanadi. O’xshatish bo’yicha xulosa chiqarishda qandaydir ob’ektni (modelni) 
ko’rib chiqishda olingan bilim boshqa kamroq o’rganilgan (tekshirilgan va xokazo) 
ob’ektga ko’chiriladi. Bu ko’chirish o’rganiladigan ob’ektlar o’zlarining muhim 
belgilarining o’xshashligi asosida amalga oshiriladi. 
O’xshatish bo’yicha xulosa chiqarish, odatda qoida sifatida ehtimoliy bo’ladi, 
shuning uchun eksperimental tekshirishni talab etadi. Agar o’xshatish o’rnatiladigan 
ob’ektlar, hodisalar bir hil formulalar bilan ifodalansa, u holda o’xshatish bo’yicha 
xulosa chiqarish ehtimolliy bo’lmay balki haqiqiy bo’ladi.
Masalan, ayrim mexanik va elektr tebranish sistemalari yuqoridagi fikrga misol 
bo’ladi. Maktab fizika kursida elektromagnit tebranishlarni bayon etishda o’xshatish 
usul sifatida foydalaniladi. CHunonchi, siljish (x) va zaryad (q); Tezlik (v) tok kuchi 
(I); Tezlanish (

) tok kuchining o’zgarishi 








t
I
,
Massani va induktivlikni (

) va 
xokazo kattaliklar o’xshashligini o’rganish keyinchalik prujinali mayatnik tebranish 

---

55 
davri
k
m
T

2

formulasining o’xshashligi bo’yicha Tomson formulasi 
2
T
LC


ni keltirib chiqarishga, kinetik energiya 
2
2
k
mv
E

ning o’xshashligi bo’yicha, magnit 
maydon energiyasi 
2
2
LI
W
м

formulasini keltirib chiqarishga, elastik deformatsiya 
potensial energiyasi 
2
2
э
q
W
c

formulasini keltirib chiqarishga imkon beradi. 
SHuningdek, gazlarning elektr tokini o’tkazishini, gazlarni to’qnashuv 
ionlashishi, mustaqil razryadni hosil bo’lishini tushuntirishda, ionlarni ko’payishini 
xuddi tog’dan tushib kelayotgan toshga o’xshatiladi. SHuningdek, metall 
o’tkazgichlar qarshiligini o’tkazgich ko’ndalang kesim yuziga bog’liqligini 
tushuntirishda odamlarning keng ko’chadan yurishi osonligiga o’xshatiladi, ya’ni 
yo’g’on siljish qarshiligi kichik bo’lgani kabi keng ko’chada odamlar bir-biriga 
urilmasdan oson yuradi deb o’xshatiladi va xokazo. 
SHuningdek, 
fizika 
o’qitish 
jarayonida 
qonunlarni 
tushuntirishda 
modellashtirishlardan foydalaniladi: Bunga Broun harakatining modeli, SHtern 
tajribasining modeli, Maksvell tezliklar taqsimoti qonuni modeli, ideal gaz modeli, 
kristall panjara modeli va xokazolar misol bo’ladi.