O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti “tasdiqlayman”

 
8-MA’RUZA. 
MAVZU: 
Fizika ta’limida o’quvchilar bilish faoliyatini faollashtirishga 
qaratilgan pedagogik texnologiyalarni
loyihalashtirish.
1.
 
Fizika o’qitishda induksiya va deduksiya 
2.
 
Fizika o’qitishda o’xshatish va modellashtirish. 
3.
 
Fizika o’qitishda o’quvchilarning o’quv faoliyatini jadallashtirish 
 
Ma’lumki fizika o’qitish metodlari emperik va nazariyga bo’linadi. Bu o’quv 
jarayoniga nima asos qilib olinishiga bog’liq.
Emperik o’qitish metodlari uchun kuzatish, eksperiment, hodisaning, ob’ektning 
muhim bo’lmagan tomonlarini mavhumlashtirish, gipotezani ilgari surish, olingan 
ma’lumotlarni tahlil qilish va taqqoslash, induksiya, tajriba faktorlarini 
umumlashtirish va sistemalashtirish singari usullar xarakterlidir. 
Nazariy bilish metodlari uchun ideallashtirish, nazariy tahlil, hayoliy 
eksperiment o’tkazish, o’xshatish, gipotezani ilgari surish, deduksiya va hokazolar 
xarakterlidir.
O’qitishning bu metodlari o’zaro uzviy bog’langan va bir-biriga qo’shilib 
ketgan: gipoteza va nazariyalarsiz eksperiment bo’lmaydi, har qanday nazariya esa 

---

52 
eksperiment ko’rsatkichlariga tayanadi va u bilan tasdiqlanadi. Induksiya va 
deduksiya, analiz va sintez, umumlashtirish va konkretlashtirish va hokazolar bir-
birlari bilan bog’liqdir.
Ilmiy bilishning emperik darajasi maktabda fizika o’qitishning bir qator 
metodlarida qo’llanilishi mumkin; o’quvchilar atrofidagi tabiat hodisalarini yoki 
o’qituvchi ko’rsatayotgan tajriba davomida kuzatishni o’rganadilar. 
Frontal laboratoriya ishlarida, fizik praktikumlarda, uyda bajariladigan 
tajribalarda o’quvchilar ayrim eksperimental usullarni egallaydilar. 
Kuzatish va tajriba natijalari taqqoslash asosida tahlil qilinadi va induksiya 
bo’yicha xulosalar chiqarish asosida emperik umumlashtirishga olib kelinadi.
“Induksiya” so’zi lotincha “inductio” so’zidan olingan bo’lib, “yo’lga solish” 
ma’nosini bildiradi. Kuzatish va tajriba ma’lumotlarini tahlil qilish jarayonida 
o’rganilayotgan hodisalarning muhim umumiy xossalari aniqlanadi, hayolda yangi 
fikrlar paydo bo’ladi, induktiv xulosa chiqariladi. 
Induksiya odatda kuzatish, tajriba ma’lumotlarini tahlil qilish va taqqoslashdan 
boshlanadi. 
Induktiv xulosaning mexanizmi chekli miqdordagi tajribalar natijalarini hamda 
shunga o’xshash holatlarni EKSTROPOLYATSIYA qilish hisoblanadi. Masalan mis, 
alyuminiy va po’latlar elektr tokini o’tkazishiga tajribada ishonch hosil qilinib, 
hamma metallar elektr tokini o’tkazadi, deb induktiv umumlashtiriladi. Tajriba 
hamma metallar ustida olib borilmagani uchun induktiv xulosa qat’iy isbot qilingan 
deb bo’lmaydi, u ehtimollik xarakteriga ega. 
Ilmiy tekshirishlarda induksiya bo’yicha xulosalarning ishonchliligini oshirish 
uchun o’tkaziladigan tajribalar sonini oshirishga harakat qilinadi. 
Fizika o’qitishda induksiya o’qitishning yangi metodlarini tushuntirishda usul 
sifatida foydalaniladi. O’quvchilarni, induktiv umumlashtirishni qurishga evristik 
suhbat davomida, demonstratsion tajriba yoki laboratoriya eksperimentining 
natijalarini tahlil etishda va taqqoslashda o’rgatadilar. 
Tushuntirishning induktiv usulini qo’llashda o’qituvchi tajriba natijalarini 
ko’rsatish va tahlil qilish asosida o’quvchilarni yangi bilimlar olishga olib keladi. 
Masalan, richagning muvozanat shartini tushuntirishda o’qituvchi “kuchning yelkasi” 
tushunchasini kiritadi, shundan keyin esa richagga turli kuchlar qo’yish bilan yuk 
ta’sirini muvozanatlash mumkin bo’lgan tajribani ko’rsatadi. Tajriba natijalarini tahlil 
qilish asosida o’qituvchi richagning muvozanat shartini keltirib chiqaradi.
Induksiya usuli asosan kuzatish va tajribalarga asoslanganligi tufayli bu usulda 
o’rta umumta’lim maktablarda fizika o’qitishda ko’proq qo’llaniladi, shu bilan birga 
kollejlarda va akademik litseylarda ham ayrim mavzularni o’tishda bu usuldan 
foydalaniladi. Masalan, molekulyar fizika bo’limini o’rganishda avval gaz qonunlari 
o’rganilib, keyin ideal gaz holat tenglamasini keltirib chiqarish mumkin yoki 
bo’lmasa fotoeffekt hodisasini o’rganishda va hokazolarda. 
VIII-sinf darsligida tok kuchining kuchlanishga, qarshilikning o’tkazgich 
uzunligiga bog’liqligini, VII-sinfda massa tushunchasi, Nyuton qonunlari, IX- sinfda 
yorug’likning qaytish va sinish qonunlari, fotoeffekt qonunlari va xokazolar induktiv 
metod bilan tushuntiriladi. 
Biroq tajriba va induktiv umumlashtirishdan foydalanish o’quvchilarda konkret 
obrazli fikrlashni o’stiradi, xolos. Nazariy, abstrakt fikrlashni kengaytirish uchun 

---

53 
fizikani o’rganish jarayonida unda qo’llaniladigan nazariy tekshirish metodlari, ya’ni 
abstraktlash, ideallashtirish, hayoliy eksperiment, o’xshatish, deduksiyalardan 
foydalanish esa o’quvchilarning fikrini kengaytirishga, xulosalar chiqarishga, bilimni 
chuqur bo’lishiga yordam beradi. SHu sababli o’quvchi bu usullardan ham keng 
foydalanishi kerak. 
Abstraktlash natijasida o’rganilayotgan hodisaning ikkinchi darajali, muhim 
bo’lmagan xossalari e’tiborga olinadi. “Tekis” harakat, “tekis tezlanuvchan” 
harakatlarni o’rganishda xuddi shu usuldan foydalaniladi. Abstraktlashning yana 
boshqa turi bu ideallashtirishdir, ya’ni real ob’ektning hayoliy ideallashtirilgan 
sxemasi(modeli)ga almashtirilishidir. 
Deduksiya lotincha “deductio” so’zidan olingan bo’lib, surishtirib bilish degan 
ma’noni anglatadi. Deduksiya – mantiq qonunlari va qoidalarga mos holda ayrim 
mulohazalarni boshqalaridan keltirib chiqarish, “tayyor” bilimlarni tashkil etish 
metodi bo’lib, u asosan nazariy bilish bosqichida foydalaniladi. SHu sababdan 
deduksiya usulidan kollej va akademik litseylarda fizika o’qitish jarayonida ko’proq 
qo’llaniladi. Ilmiy bilishdagi singari fizika o’qitishda ham deduksiya nazariy 
bilishning boshqa metodlari bilan birgalikda foydalaniladi. 
O’qituvchi fizika darslarida deduksiyadan faqat umumiy holatlardan xususiy 
holni keltirib chiqarishdagina emas, balki shu bilan birga nazariy bilimlar nazariy 
darajada ochib beriladigan hamma hollarda ham foydalaniladi. Fizika o’qitishda 
deduksiyadan foydalanishga ko’plab misollar keltirish mumkin: 1995 yilgacha 
bo’lgan fizika darsliklarida ideal gaz holat tenglamasini keltirib chiqarish uchun 
avval Boyl-Moriot, Gey-Lyussak qonunlari induktiv metodda o’qitilib, so’ngra shu 
qonunlardan foydalanib, Mendeleyev-Klapeyron tenglamasi keltirib chiqarilar edi.
1995 yildan boshlab IX-sinf darsligida avval Mendeleyev-Klapeyron tenglamasi 
keltirib chiqariladi. So’ngra Medeleyev-Klapeyron tenglamasidan foydalanib, Boyl-
Marsat, Gey-Lyussak, SHarl qonunlari keltirib chiqariladi. Mavzuni bu holatda 
tushuntirish deduktiv metod deb yuritiladi. Mendeleyev-Klapeyron tenglamasini 
deduktiv metod bilan keltirib chiqarishni talabalarning o’ziga uyga vazifa qilib 
topshirilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. 
SHunga o’xshash gidravlik mashinaning ishlash prinsipini, tutash idishlar 
qonunini, prujinali va matematik mayatnikning tebranish qonunlarini tushuntirish 
mumkin. 
Oy massasini aniqlash, kosmik tezlikni xisoblash kabilarda deduksiya 
metodlardan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Induksiya va deduksiya 
orasidagi muhim farq quyidagidan iborat. Induksiya – boshlang’ich ilmiy bilimni 
o’rganish metodi bo’lib, hamma vaqt kuzatish, eksperiment, tajribaga suyanadi, 
ularni tahlil qilish va umumlashtirishning natijasi hisoblanadi. 
Deduksiya – mantiq qonunlari va qoidalariga mos holda ayrim muloxazalarni 
boshqalaridan keltirib chiqarishdan iborat. 
Bu metodlarning birini osmonga ko’tarmasdan, har biridan o’z o’rnida 
foydalanishga harakat qilish kerak. 
CHunonchi, o’quv materialini bayon qilishga induktiv yondoshish fizika 
o’qitishning birinchi bosqichida ancha maqsadga muvofiq, ikkinchi bosqichida 
deduktiv yondashuv kuchaytiriladi. 

---

54 
Fizika o’qitishda shuningdek, analiz va sintez, o’xshatish, modellashtirish va 
boshqa metodlardan ham foydalaniladi.
Fizika o’qitishda o’quvchilar faoliyatini modellashtirish dolzarb muammolardan 
biri bo’lib hisoblanadi. O’quvchilar dars mavzusining muhimligini, ahamiyatini 
chuqur va ongli tushunib yetganlaridagina ularda faollik ortadi va darsga qiziqish 
bilan qaraydi. Buning bir qator yo’llari bor. Darsda “Muammoli vaziyat” vujudga 
keltirishganda fikrlash eng katta faollikka ega bo’lishi tajribada isbotlangan. Ikkinchi 
yuli o’rganilayotgan mavzuning turli kasb egalari uchun qay darajada zarurligini 
asoslashda muhim ahamiyatga ega. 
Kasb-hunar kollejlarida har bir mavzuni talabalarning kasbiga bog’lab olib 
borish samarali natija berishi muqarrardir. O’quvchilar faolligini oshirishning muhim 
yo’llaridan biri darsda demonstratsion tajribalardan va ko’rgazmali qurollardan 
ko’proq foydalanishdir. Hozirgi paytda fizikaning barcha bo’limlariga doir 
laboratoriya ishlari yozilgan kompakt disklar va disketlar ishlab chiqarilmoqda. Dars 
jarayonida ulardan foydalanish albatta o’quvchilarning faol ishlashiga olib keladi. 
O’quvchilar qobiliyatini oshirish, ularni fizika fanida faol ishtirok etishi uchun 
ilmiy tadqiqot metodlaridan ham foydalanish kerak. Albatta buni har bir darsda 
amalga oshirib bo’lmaydi, lekin imkon bo’lgan joyda uni qo’llash samarali natija 
berishi shubhasiz, chunki bu usul o’quvchilarga o’z bilimlarini yangi vaziyatda, yangi 
sohada qo’llash imkonini beradi. 
Fizika o’qitishda o’xshatishlardan tez-tez foydalaniladi. Mantiqda o’xshatish 
deganda bir belgilardagi o’xshashiga qarab shu narsalarning o’xshashligi haqida va 
boshqa narsalar haqida chiqariladigan xulosaga aytiladi. Ilmiy tadqiqotlarda u aniq
materialni mantiqiy ishlab chiqish va farazlarni ta’riflash usullaridan biri hisoblanadi. 
O’xshatish metodi modelning xossalarini real ob’ektga ko’chirish negizi hisoblanadi.
O’xshatish modellashtirish yo’li bilan chiqariladigan xulosalar uchun ham 
mantiqiy asos bo’lib xizmat qiladi. Modellashtirish metodi biror ob’ektni o’rganishda 
boshqa ob’ektdan foydalanishdan iborat bo’ladi. Birinchi ob’ektning o’rnini 
almashtiradigan ob’ekt model deyiladi. Modellashtirishda ham, o’xshatish kabi bir 
buyum (model) haqidagi bilimlar boshqasiga (originaliga) ko’chiriladi.