O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Boborahim Mashrab (1640-1711) Namanganda tavallud topadi. U Mulla Bozor Oxunddan diniy-tasavvufiy 
ta’limot sirlarini o’rganadi. Keyinchalik esa koshg’arlik Ofoq Xojaga muridlik qiladi, 1675 yilda Namanganga 
qaytadi.  Mashrab  o’zining  keyingi  hayotida  Yaqin  va  O’rta  Sharq  mamlakatlarining  ko’p  joylarida  xususan, 
Toshkent, Turkiston, Samarqand, Buxoro, Andijon, Xo’jand, Badaxshon va boshqa erlarda bo’ladi. U umrining 
oxirida Balxda bo’lib, Qunduzda Mahmud Qatag’on tomonidan qatl qilinadi.  
Mashrab  g’azal  va  ruboiylarida  ilohiy  sevgi,  ya’ni  Ollohga  muhabbatni  tasvirlaydi.  Mashrab  tasavvufning 
qalandarlik  tariqatini  tanlaydi,  xalqni  ezgulikka,  insof  va  diyonatga,  to’g’rilikka  chaqiradi.  Umuman  olganda, 
shoir islom aqidalarini inkor etmagani  holda, uning ba’zi  qoidalari muqaddasligiga  gumonsirab qaraydi.  Bular 
ayniqsa, Mashrabning ro’za, jannat, do’zax, namoz, makka, ka’ba to’g’risidagi she’rlarida namoyon bo’ladi.  
Mashrabning ijtimoiy-siyosiy va ahloqiy qarashlarida hukmdorlarni insofga, xalqqa yordam berishga da’vat etish 
yotadi. Insoniylik, pok muhabbatni kuylash, kishilarni do’stlikka, vafodorlikka chaqirish, takabburlik va yolg’on 
so’zlashdan  saqlanish,  nasl-nasabga  ishonmaslik,  imon-e’tiqodini  sotmaslik,  ota-onani  hurmat  qilish  kabi 
g’oyalar Mashrab dunyoqarashining mag’zini tashkil qiladi.  
Mashrab murakkab, qarama-qarshiliklarga boy davrda yashadi. Bu hol uning dunyoqarashida ham bilinib turadi. 
U  bir  tarafdan  adolatli  jamiyat,  insonning  go’zal  fazilatlari  haqida  fikr  yuritsa,  ikkinchi  tomondan  yaxshi 
jamiyatga erishib  

---

bo’lmasligi haqida gapirib, umidsizlikka, tarkidunyochilikka beriladi. Bulardan qat’i nazar, uning ajoyib she’rlari 
va undagi g’oyalar hozir ham o’z qimmatini yo’qotgani yo’q.  
O’zining  ijtimoiy-falsafiy  fikrlari  bilan  Markaziy  Osiyo  madaniyatiga  katta  ta’sir  ko’rsatgan  shoir  va 
faylasuf Mirza Abdulqodir Bedildir (1644-1721). Mirza Bedil ilmning ko’p sohalari, xususan falsafa, adabiyot, 
san’atshunoslik  bo’yicha  ijod  qildi.  U  hind,  arab,  eron,  ko’plab  Osiyo  xalqlarining  ilmiy  merosini  chuqur 
o’zlashtirgan etuk olimdir. Bulardan tashqari, Mirza Bedil Sa’diy, Attor, Jomiy, Hofiz, Navoiylarning she’riyati, 
dunyoqarashini puxta bilgan.  
Uning muhim asarlari «Chor unsur», «Irfon», «Ruboiyot», «G’azaliyot» va boshqalardir. Vahdati-mavjud oqimi 
tarafdorlari tabiatning abadiyligini materiya va ruhning birligini tan olib, xudoni olamning o’zida deb biladilar. 
Mirza Bedil ana shu ta’limot tarafdori edi. Bedil o’zining «Chor unsur», «Irfon» asarlarida hamma narsalarning 
asosida havo yotadi, deb hisobladi.  
Uningcha, havo abadiy, mutlaq, harakatchan, o’zgaruvchan, rangsiz va engildir. U yuqori va quyi tomon harakat 
qiladi.  U  ruhlar  to’g’risida  so’z  yuritib,  nozik  bug’-buxori  latif  havodan  kelib  chiqib,  tabiiy  ruh,  nabotot  ruhi, 
inson  ruhi,  hayvoniy  ruhni  paydo  qiladi,  deydi.  Xullas,  u  tabiatni  ruhlantiradi,  ruhlar  moddiy  dunyodan 
tashqarida emasligini alohida ta’kidlaydi.  
Mirza Bedil bilish haqida fikr yuritar ekan, bilishning birinchi bosqichi his-tuyg’ular bilan bog’liqligini, bilishda 
inson tafakkurining qudrati kuchli ekanligini yozadi. Bedil inson o’z qilmishlari, xatti-harakatida erkindir, degan 
qoidani hayotiy misollar orqali asoslab berishga intiladi, mehnat va hunarni, ilm va kasb egallashni ulug’laydi.  
Ma’lumki,  tanosux-ruhning  ko’chib  yurishiga  ishonish  o’sha  davrda  Hindistonda  keng  tarqalgan  edi. 
«Hindlarning  tasavvuricha,  —  deydi  Bedil,  —  ruh  butunlay  mustaqil  holatda  mavjuddir  va  har  bir  narsaga, 
jismlarga  o’tish  —  ko’chish  qobiliyatiga  ega».  Shuni  alohida  ta’kidlash  joizki,  Bedil  tanosux  nazariyasining 
haqiqiy mohiyatini ochishga uringan.  
Mirza Bedil ijtimoiy-siyosiy qarashlarida jamiyat, inson, davlat va uning kelib chiqishi, uni boshqarish yo’llari, 
dehqonchilik va uning foydasi haqida fikr yuritdi. Ayniqsa, u insonni yuksak darajaga ko’tardi, uning irqi, dini 
va  millatidan  qat’i  nazar  hurmatga  sazovor  ekanligini  uqtirdi.  U  odamlardagi  vatanparvarlik,  mehnatsevarlik, 
vafodorlik,  saxiylik,  samimiylikni  qadrladi,  dangasalik,  takabburlik,  ochko’zlik,  yolg’onchilik,  makkorlikni 
qoraladi.  
Xullas, Mirza Bedilning insonparvarlik ruhi bilan sug’orilgan ijtimoiy va falsafiy g’oyalari o’sha davrda muhim 
ahamiyatga  ega  bo’ldi.  Olim  o’zining  falsafiy  qarashlari  bilan  O’zbekiston  va  Hindiston  o’rtasidagi  madaniy, 
ilmiy va do’stlik aloqalarini mustahkamlashga katta hissa qo’shdi.  
XVIII  asrning  oxiri  XIX  asrning  boshlarida  Markaziy  Osiyoda  uch  davlat  —  Qo’qon  va  Xiva  xonligi  hamda 
Buxoro  amirliklari  paydo  bo’ldi.  ular  davrida  ilm-fan,  adabiyot  va  san’atni  rivojlantirgan  ba’zi  mutafakkirlar 
etishdi. Qo’qon xonligi hududida yashab ijod etgan shoiralar Nodira (1792-1843), Uvaysiy (1789-1850), Dilshod 
Barno (1800-1906) va boshqalar ijtimoiy falsafiy fikr rivojiga munosib hissa qo’shdilar.  
Bular  orasida  Nodira  (Mohlaroyim)  alohida  o’rinni  egallaydi.  Shoira  o’n  ming  misradan  ortiq  g’azallarning 
muallifi bo’lib, ularda  zamonasining  muhim  muammolarini ko’tarib chiqadi.  Nodira  mamlakatni boshqarishda 
faollik  ko’rsatadi,  davlatni  tadbir  va  adolat  asosida  boshqarishga  intiladi,  bu  borada  o’z  o’g’liga  ko’makdosh 
bo’ladi, unga homiylik qiladi. Shoira ijodida inson va uning fazilatlarini kuylash asosiy o’rinni egallaydi: sevgi, 
muhabbat, himmat, sabr-qanoat, hayo kabi insoniy qadriyatlar tahlil qilinadi. U o’z ijodida dunyoviylik bilan bir 
qatorda  tasavvufning  naqshbandiya  yo’nalishiga  asoslangan  bir  butunlik  bilan  insonning  jamiyat  va  tabiatga 
munosabatini  ham,  ilohiy  muhabbat  yo’lidagi  ruhiy  dunyosini  ham  juda  go’zal  va  jonli  misralarda  ifodalab 
beradi.  
Mustaqillik sharofati bilan Nodira va boshqa shoiralarning ijodiy merosi yana ham chuqur o’rganila boshlandi, 
she’riy to’plamlari chop etilib, xalqning ma’naviy mulkiga aylantirildi.  
Bu davrda Xorazmda Komil Xorazmiy, Ogahiy va Munis kabi shoirlar ijod qildilar:  
Ogahiy — Muhammadrizo Erniyozbek o’g’li 1809 yilda Qiyot qishlog’ida tug’ilib, 1874 yilda vafot etgan.  
Shoirning  muhim  asarlari  «Gulshani  davlat»,  «Riyoz  ud-davla»,  «Jome’  ul  voqeoti  Sultoni»,  «Zubdat  ut-
tavorix», «Shohidi iqbol», «Bayozi mutafarriqai forsiy», «Firdavs ul-iqbol» va boshqalardir. Bulardan tashqari, 
Ogahiy Sa’diy Sheroziy, Nizomiy, Kaykovus, Jomiy va Koshifiyning badiiy, tarixiy, falsafiy, axloqiy-didaktik 
asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan.  
Ogahiy  o’zining  «Qasidai  nasihat»  nomli  asari  va  boshqalarda  davlatni  boshqarish  yo’llarini  ko’rsatadi,  Xiva 
xoni Feruzga mamlakatni odilona boshqarishning yo’l-yo’riqlarini aytadi. Ogahiy o’zining ijtimoiy qarashlarida 
insonparvarlik  g’oyalarini  ilgari  surdi,  odamlarni  yaxshilik  va  ezgulikka,  xayrli  ishlar  bilan  shug’ullanishga, 
ma’rifatparvarlikka  da’vat  etdi.  Uning  tarixiy  risolalari  haqqoniyligi  bilan  ajralib  turadi.  Mutafakkir  Xiva 
xonligining  1813-1873  yillar  tarixini  yozib  qoldirgan.  Hozirgi  vaqtda,  tariximizni  xolisona  yaratishga  intilish 
kuchaygan bir sharoitda, Ogahiy asarlarining ahamiyati oshib bormoqda.  

---

XIX  asrning  ikkinchi  yarmida  Turkiston  rus  chorizmi  tomonidan  bosib  olindi.  O’tgan  asrning  60-70  yillarida 
xalqning qattiq qarshiligiga qaramay, Rusiya askarlari zo’ravonlik, qurol ishlatish yo’li bilan Turkiston shahar va 
qishloqlarini  ishg’ol  qildilar.  Bundan  asosiy  maqsad  bu  o’lkani  xomashyo  bazasiga  aylantirish,  mahalliy 
boyliklarni  talon-taroj  qilish,  ularni  xorijiy  mamlakatlarga  sotish  va  o’z  sanoatini  rivojlantirishda  foydalanish 
edi.  Rus  burjuaziyasi  erli  amaldorlar bilan  kelishib  ish  yuritdi.  Bu  esa  xalqning  ikki  tomonlama  ezilishiga  olib 
keldi. Rus sanoatining kirib kelishi, ko’plab rus aholisining Turkistonga ko’chib kelishi, aholini «ruslashtirish» 
siyosati — bularning hammasi Evropa va rus madaniyatini tarqalishiga sababchi bo’ldi. Pochta, telegraf, telefon, 
elektr, temir yo’llar qurilishi yo’lga qo’yila boshlagani, banklar ochilgani aslida erli xalqni ezish, uni o’zligidan 
judo qilish orqali amalga oshirildi.  
Erli xalqlar orasida mustamlakachilikka qarshi ma’rifatchilik g’oyalari tarqala boshladi, yangi ta’lim-tarbiya 
shoxobchalari, yangi maktab, maorif, madaniy targ’ibot, jadidchilik harakati rivoj topdi. Mana shunday sharoitda 
Turkistonda ko’plab ma’rifatchilar etishib chiqdi. Ma’rifatparvarlik mafkurasining ko’zga ko’ringan vakillaridan 
biri Ahmad Donish (1827-1897) bo’lib, u falsafa, falakiyot, riyoziyot, adabiyot, tarix sohasida asarlar yozgan.  
U mamlakatni odilona boshqarish uchun islohot zarurligini uqtiradi. Davlat, olimning nuqtai nazaricha, xalqning 
manfaatini  himoya  qilishi,  hukmdor esa, bilimdon, aqlli bo’lib o’z  atrofidagilar bilan  kengashib davlatni idora 
qilishi lozim. Bunday fikrlar, ijtimoiy-siyosiy qarashlar olimning «Navodirul-vaqoe» va boshqa risolalarida o’z 
ifodasini topgan. Olimning asarlari o’z tadqiqotchilarini kutmoqda.  
XIX  asrning  ikkinchi  yarmida  ijod  etgan  qoraqalpoq  shoiri  va  mutafakkiri  Berdaq  (1827-1900) 
«Omongeldi», «Xalq uchun», «Ahmoq podsho», «Yaxshiroq», «Bo’lgan emas», «Ernazarbiy» kabi asarlarning 
muallifidir.  Ushbu  asarlarda  mutafakkir  qoraqalpoq  xalqining  turmush  tarzini,  o’sha  zamondagi  hayotini 
mohirona tasvirlaydi. Berdaq asarlarida axloq va xulq-odob, nafosat va go’zallik, vatanparvarlik, insonparvarlik, 
tenglik, qahramonlik va mardlik, mustaqillik, haqiqat uchun kurash kabi milliy va umuminsoniy qadriyatlar keng 
o’rin olgan.  
Uning  ijtimoiy-falsafiy  va  axloqiy  qarashlari  yoshlar  ongida  ma’naviyat  va  milliy  mafkurani  shakllantirishda 
muhim tarbiyaviy kuchga ega.  
Ma’rifatparvarlik harakatining yirik namoyandalaridan biri Furqatdir (1859-1909). Zokirjon Holmuhammad 
o’g’li Furqat Qo’qonda dunyoga keladi. U «Ilm xosiyati», «Akt majlisi xususida», Toshkent shahrida bo’lg’on 
nag’ma bazmi xususida», «Vistavka xususida», «Shoir ahvoli va she’r mubolag’asi xususida» va boshqa ko’plab 
asarlarida ma’rifatparvarlik g’oyalarini ilgari suradi.  
Furqat  o’ta  murakkab  davrning  ziddiyatli  tomonlarini,  mamlakat  qoloqligining  tub  sabablarini  haqqoniy  idrok 
qiladi.  Bu  qoloqlikning  asl  sababi  jaholatda,  urush-janjallarda  deb  bildi.  Xon  va  beklarning  o’zaro  nizolari, 
ularning  savodsizligi  va  johilligi,  ochko’z  va  tamagirligi,  tekinxo’rligi  mamlakat  va  xalqqa  ofat  va  kulfat 
keltirayotganini u ko’ra bildi.  
Furqat  jamiyatdagi  salbiy  illatlar  va  adolatsizliklarni  bartaraf  etishda,  ma’rifat,  ilm-fan,  ta’lim-tarbiya  muhim 
ahamiyatga ega ekanligini chuqur tushunib etdi.  
O’sha davr ma’rifatparvarlik harakatining yirik namoyandalari Muqimiy (1850-1903), Zavqiy (1853-1921), 
Anbar  Otin  (1870-1914),  Hamza  (1889-1929)  ijtimoiy  ziddiyatlar  kuchaygan  davrda  yashadilar.  Ular 
jamiyatdagi illatlarni tanqid qilish bilan ajralib turadilar.  
Muqimiy  o’z  dunyoqarashida  erkin  jamiyat,  insof  va  adolat,  insoniylik,  iymon-e’tiqod,  erk,  barkamol  inson 
haqida fikr yuritdi, adolatsizlik, zo’ravonlikka asoslangan jamiyatni qoraladi.  
U  «Veksel»,  «Urug’»,  «Asrorqul»,  «Dodxohim»,  «To’y»,  «Tanobchilar»,  «Moskovchi  boy»  va  boshqa  xajviy 
asarlarida  ijtimoiy  tengsizlik,  adolatsizlik,  o’zboshimchalik  va  zo’ravonlik,  og’ir  soliqlarni  haqqoniy  ravishda 
tasvirlaydi.  
O’zbek  adabiyoti  va  madaniyatining  yirik  vakili  Hamza  Hakimzoda  Niyoziy  dunyoqarashining  shakllanishida 
Fuzuliy,  Navoiy,  Hofiz,  Furqat  va  Muqimiylarning  adabiy  merosi  muhim  rol  o’ynadi.  Hamza  «Maysaraning 
ishi», «Istibdod qurbonlari», «Zaharli hayot yoxud ishq qurbonlari» va boshqa ko’plab asarlarning muallifidir. U 
ma’rifat, bilim egallash, baxtli va farovon hayotga intilish g’oyalarini ilgari suradi. Hamza jaholat, bilimsizlik, 
firibgarlikni qoraladi, rus amaldorlarining yaramas xatti-harakatlarini fosh etdi.  
Hamza  maktab  va  maorif  ishlarida  faol  qatnashib,  bolalarni  bilim  egallashi  uchun  jonbozlik  ko’rsatdi,  doimo 
haqiqat  uchun  kurash  olib  bordi.  Uning  ma’rifatchilik  g’oyalari  ijtimoiy-falsafiy  fikr  va  ma’naviyat  rivojiga 
muhim hissa bo’lib qo’shildi.  
Turkistonda  ma’rifatchilik  harakatining  avj  olishi  jadidchilik  g’oyalarining  vujudga  kelishida  muhim  o’rin 
egalladi.  Lekin  Sho’rolar  davrida  jadidchilik  ko’pincha  bir  tomonlama  talqin  qilindi,  uning  g’oya  va 
maqsadlarini  soxtalashtirish  va  hatto  uni  millatchilik  harakati  deb  baholash  hollari  ham  bo’ldi.  Mustaqillikka 
erishilgandan so’ng bu harakatni xolisona va ilmiy nuqtai nazardan tadqiq qilish imkoniyati tug’ildi. Jadidchilik 
harakatining  yirik namoyandalari Turkistonda  mustaqillik, milliy taraqqiyot uchun, xalqning  manfaatlari uchun 
kurash olib bordilar. Jadidchilik  

---

harakatining  muhim  xususiyati  uni  milliy-ozodlik  harakati  va  Turkistonda  milliy  burjuaziyani  vujudga  kelishi 
bilan chambarchas bog’liqligi edi.  
O’sha davrda jadidchilik harakatining qator vakillari etishib chiqdi. Bular Munavvar Qori, Avloniy, Behbudiy, 
Fitrat, Cho’lpon va boshqalardir.