|
Sud psixiatriyasining predmeti va vazifalari, protsessual
va tashkiliy asoslari
Psixiatriya – ruhiy kasalliklarni o‘rganish, davolash va ularning
oldini olish bilan shug‘ullanuvchi tibbiy fan. Psixiatriyaning sud
ishlari bo‘yicha psixiatriya ekspertizasi masalalariga doir qismi sud
psixiatriyasi deb ataladi. Sud psixiatriyasining vazifasi ruhiy
buzilishlarni jinoyat hamda fuqarolik huquqi va protsessining
muayyan normalariga nisbatan o‘rganishdir.
Protsessual normalarga ko‘ra, faqat psixiatr shifokorgina sud
psixiatriyasi eksperti bo‘lishi mumkin. Sud-psixiatriya ekspertlari
tariqasida odatda shifoxonalarda psixiatriya tajribasini to‘plagan,
psixonevrologiya yo‘nalishidagi davolash muassasalarida ishlovchi
shifokorlar jalb etiladilar.
Ekspert-psixiatr malakasining darajasi uning ilmiy bilimlari,
psixiatriya davolash muassasasidagi ish staji hamda amaliy ekspertiza
tajribasining borligi bilan belgilanib u jinoyat va fuqarolik huquqi
asoslarini ham bilishi kerak. Shu bois sud psixiatriyasi ekspertizasini
tibbiy muassasalarning ekspert psixiatrlari yoki surishtiruvni amalga
oshirayotgan shaxs, tergovchi, prokuror, sud tayinlagan psixiatrlar
o‘tkazadilar. Ushbu ekspertlar sud-tergov organlarining chaqiruvi
7
bo‘yicha yetib kelishlari va oldilariga qo‘yilgan masalalar bo‘yicha
xolisona xulosa berishlari shart.
Ekspertiza o‘tkazish chog‘ida ekspert o‘ziga savol tarzida
qo‘yilmagan, ammo ish uchun ahamiyatli holatlarni aniqlasa, o‘z
xulosasida ularni ko‘rsatishga haqlidir. Ekspert oldiga qo‘yilgan
masala uning maxsus bilimlari doirasidan chiqadigan bo‘lsa yoki
unga berilgan materiallar xulosa chiqarish uchun yetarli bo‘lmasa,
ekspert ekspertiza tayinlagan organga xulosa chiqarishning imkoni
yo‘qligi haqida yozma ravishda xabar beradi va ekspertiza
o‘tkazishda rad etishining sabablarini batafsil bayon etadi.
Sud-psixiatriya ekspertizasini o‘tkazayotgan psixiatr shifokor
quyidagilarga haqlidir:
– ekspertiza mavzuiga doir ish materiallari bilan tanishish;
– sud, prokuror, tergovchi yoki surishtiruv o‘tkazayotgan shaxsga
xulosa berish uchun zarur bo‘lgan yangi materiallarni talab qilib olish
haqida iltimoslar qo‘zg‘atish;
– surishtiruvni amalga oshirayotgan shaxs, tergovchi, prokuror va
sudning ruxsati bilan so‘roq qilish hamda boshqa tergov va sud
harakatlarini o‘tkazish paytida ishtirok etish, ekspertiza o‘tkazishga
doir savollar berish.
Ekspert ish yuzasidan o‘ziga ma’lum bo‘lib qolgan tergov
materiallarini, shuningdek sud-psixiatriya ekspertizasi chog‘ida
olingan ma’lumotlarni oshkor etishga haqli emas. Bunday
ma’lumotlarni u faqat tergov va sud organlariga ularning talabiga
ko‘ra aytadi.
Dastlabki tergov yoki surishtiruv yoxud ekspertiza ma’lu-
motlarini oshkor etganlik uchun ekspert jinoiy javobgarlikka tortiladi.
Bila turib yolg‘on xulosa berganlik, xulosa berishdan voz kechganlik
yoki bo‘yin tovlaganlik, shuningdek ish materiallari va ekspertiza
xulosalarini oshkor etganlik uchun javobgarlikka tortilishi haqida
ekspert oldindan ogohlantiriladi. Bu haqda ekspert tilxat beradi. Ji-
noyat qonunlarida ekspertni yolg‘on xulosa berishga majbur etganlik
yoxud moddiy manfaatdorlikka undaganligi uchun javobgarlik
nazarda tutilgan.
8
Ekspertiza dalolatnomasi komissiyaning barcha a’zolari tomoni-
dan imzolanadi va muassasa boshlig‘i yoki ekspert xizmat yuzasidan
bo‘ysunuvchi boshqa mansabdor shaxslarning tasdiqlashi talab
etilmaydi. Komissiyaning har bir a’zosi ekspertizaning ayrim
xulosalari yoki umumiy xulosaga qo‘shilmagan taqdirda, o‘z fikrida
qolishga haqlidir. Bunday vaziyatda u ushbu fikrini yozma shaklda
alohida bayon etadi.
Psixiatr ekspertlarning huquq va majburiyatlar masalalari bilan
psixiatriyaning deontologik muammolari chambarchas bog‘liqdir.
Har qanday klinik fanda bo‘lgani kabi, sud psixiatriyasi uchun ham
klinik deontologiya – bemor manfaatlari yo‘lida amalga oshiriladi-
gan, uning ruhiyatini ayaydigan, ba’zi hollarda esa to‘liq bo‘lmagan
tibbiy ishning zararli oqibatlarini bartaraf etadigan qoidalari
majburiydir.
Ixtisoslashgan psixiatriya yordami ko‘rsatiladigan, tadqiqotlar-
ning zamonaviy laboratoriya va instrumental usullari keng qo‘llani-
ladigan sharoitda shifokor va bemorning bevosita muloqoti alohida
ahamiyat kasb etadi. Psixiatr shifokor bilan ekspertizaga jalb qilingan
shaxs o‘rtasida aloqa o‘rnatish shifokordan nafaqat katta mahorat
balki, birinchi navbatda insoniylik va insonparvarlikni talab qiladi.
Sud-psixiatriya ekspertizasida deontologiya tekshiriluvchi shaxsga
o‘zini oqlagan va umumiy psixiatriya klinikasida yo‘l qo‘yiladigan
hamda tekshiriluvchiga ma’naviy va jismoniy azob bermaydigan
usullar qo‘llanilishini talab qiladi.
Ekspert hamda kasalxona shifokori hal etishiga to‘g‘ri keladigan
amaliy vazifalar bir-biridan keskin farq qiladi. Shifoxonada,
psixonevrologiya dispanserida ishlovchi psixiatr tashxis qo‘ygach,
ushbu bemorni davolash uchun zarur bo‘lgan tadbirlarining asosiy
yo‘nalishlarini belgilaydi.
Sud psixiatriya-eksperti esa tashxis qo‘ygach, sud yoki
tergovning taklifiga muvofiq huquq sohasiga kiradigan aqli rasolik
haqidagi asosiy masalani hal qilishga o‘tadi. Ushbu holat uni nafaqat
yaxshi klinik tayyorgarlikka ega bo‘lishga, balki jinoyat qonunlari
asoslarini, jinoyat, jinoyat protsessual kodekslarning ekspertlar ishi
va ekspertiza vazifalarini tartibga soluvchi moddalarini bilishga,
tergov materiallaridan savodli foydalana olishga majbur qiladi.
9
Ekspertizadan o‘tkazilayotgan shaxsga individual yondashuv ekspert
shifokorga (shuningdek tergov va sud xodimlariga) muayyan
darajada psixolog bo‘lish majburiyatini yuklaydi. Ekspert
tekshirilayotgan shaxsga savol berayotganida savol-javoblar shakli,
suhbat xususiyati tekshiriluvchining aqli, ta’lim-tarbiya darajasiga
mos tarzda so‘zlashi lozim. Bunda betakalluflik, qo‘pollik yoki
aksincha, tilyog‘lamalik, notabiiy suhbatga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
