O’zbekiston respublika oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

global  korporatsiyalarni  (GK)  xam  qo’shish  kerak.  Ular  80-yillarda  vujudga  keldilar  va 
kuchga  kirib  bormokdalar.  Global  korporatsiyalar  zamonaviy  jahon    moliya  kapitalining  butun 
qudratini  namoyon  qiladilar.    Globalizatsiyaga  ko’proq  ximiya,  elektrotexnika,  elektron,  neftь, 
avtomobilь,  axborot,  bank va boshqa  bir necha  sohalar  moyildirlar. 
Transmilliy  korporatsiyalar  paydo bo’lishiga  sabab nima? 
Ular  paydo  bo’lishining  eng  umumiy  sababi  milliy-davlat  chegaralaridan  chiqib  ketgan 
ishlab 
chiqarish 
kuchlarining 
rivojlanishi 
asosida 
ishlab 
chiqarish 
va 
kapitalning 
baynalmilallashuvidir. 

---

 
185 
Ishlab  chiqarish  va  kapitalning  baynalmilallashuvi  yirik  kompaniyalar  tomonidan  xorijda  o’z 
bo’limlarini  tashkil  etishi  va  milliy  korporatsiyalarning  transmilliy  korporatsiyalarga  aylanishi 
orqali  ekspansiya  xarakteriga  ega  bo’ladi.  Kapital  olib  chiqish  xalqaro  korporatsiyalarning 
shakllanishi  va  rivojlanishining  eng  muhim  omiliga  aylanmoqda. 
Transmilliy  korporatsiyalar  vujudga  kelishining  aniq  sabablari  qatoriga  haddan  oshiq  foyda 
olishga  intilishni  ko’rsatish  mumkin.  O’z  navbatida,  o’tkir  raqobat,  bu  kurashda  tirik  qolish 
zaruriyati  ham  xalqaro  miqyosda  ishlab  chiqarish  va  kapitalning  kontsentratsiyasi  va  TMK 
paydo bo’lishiga  olib  keldi. 
Jahon  xo’jaligida  ro’y  beruvchi  iqtisodiy  jarayonlarning  ob’ektiv  natijasi  sifatida  vujudga 
kelgan  transmilliy  korporatsiyalar  qator  o’ziga  xos  xususiyatlarga  ega.  TMK  xalqaro  mehnat 
taqsimotining  faol  ishtirokchisi  bo’lib  uning  rivojlanishiga  o’z hissalarini  qo’shadilar. 
Transmilliy  korporatsiyalar  kapitalining  harakati,  odatda,  korporatsiya  joylashgan  davlatda 
bo’layotgan  jarayonlardan  mustaqil  ravishda  ro’y  beradi. 
Transmilliy  korporatsiyalar  yirik  investitsiyalar  va  yuqori  malakali  personal  talab  qiluvchi 
yukori  texnologiyali,  ilmtalab  sohalarga  kirib  boradi.  Bunda  ushbu  sohalarni  transmilliy 
korporatsiyalar  tomonidan  monopoliya  qilish  tendentsiyasi  sezilmoqda.  Kapitalistik  dunyo 
sanoat  mahsulotining  ¾  qismi  2  mingga  yaqin  eng  yirik  korporatsiyalar  tomonidan  ishlab 
chiqarilgan.  Ularning  bir  necha  yuztasi  eng  muhim  mahsulotlarning  50%idan  80%igacha  qismini 
ishlab  chiqaradi. 
500ta  eng  kuchli  transmilliy  korporatsiyalardan  85tasi  barcha  horijdagi  investitsiyalarning 
70%ini  nazorat  qiladilar.  Bu  500  gigant  elektronika  va  ximiyaning  80%,  farmatsevtikaning  95%, 
mashinasozlikning  76%  mahsulotini  sotadilar.G’arb  iqtisodchilarning  prognozlariga  ko’ra  jahon 
xo’jaligida  300-600  transmilliy  korporatsiyalar  hukmronligi  o’rnatildi.  Bunda  300  korporatsiya 
jahon  yalpi  mahsulotining  75%ini  nazorat  qiladilar,  o’z  ishlab  chiqarishlari  va  xizmatlarini 
sezilarli 
ravishda 
diversifikatsiya 
qiladilar. 
Masalan,  SHvetsiyaning  ―Volьvo‖  avtomobilь 
kontserni  hozirdayoq  nafaqat  avtomobilь  chiqarmoqda.  Bu  transmilliy  korporatsiya    SHvetsiyada 
30  ta,  xorijda  bir  necha  o’nta  turli  ixtisosli  yirik  shu’ba  korxonalariga  ega  bo’lib,  katerlar  uchun 
motorlar,  aviadvigatellar,  mahsulotlar  ishlab  chiqarmoqda.  O’z  navbatida  AKSHning  500  eng 
yirik  transmilliy  korporatsiyalari  o’rta  xisobda  11  sohada,  eng  kuchlilari  esa  30-50  sohada 
korxonalarga  ega.  100  ilg’or  sanoat  firmalaridan  Angliyada  96  tasi,  Germaniyada-78tasi, 
Frantsiyada-84tasi,  Italiyada-90tasi  ko’p sohalidir. 
Kuchli  ishlab  chiqarish  bazasiga  ega  bo’lgan  transmilliy  korporatsiyalar  ishlab  chiqarishni, 
tovar 
bozorlarini 
samarali 
rejalashtirishni 
ta’minlovchi 
ishlab 
chikarish-savdo 
siyosatini 
yurgizadilar.  Rejalashtirish  bosh  kompaniya  doirasida  amalga  oshiriladi  va  shu’ba  korxonalariga 
tarqatiladi. 
Xalkaro  korporatsiyalar  vujudga  kelishi  va  rivojlanishiga  misol  kilib,  o’z  qo’lida  jahon 
kundalik  elektr  jihozlari  va  sanoat  uskunalari  bozorining  25%ini  ushlab  turgan  ―Elektrolyuks‖ 
TMKni  ko’rsatish  mumkin.  1912  yilda  ikki  shved  kompaniyalarining  birlashishi  natijasida 
vujudga  kelgan  ―Elektrolyuks‖  20-yillardayok  Avstraliya  va  Yangi  Zelandiya  bozoriga  chiqib,  u 
yerda  o’z  ishlab  chiqarishini  tashkil  qildi.  Oxirgi  o’n  yillikda    ―Elektrolyuks‖  AQSHda  uchinchi 
o’rinda  turuvchi,  ―Vestingauz‖,  ―Gibson‖  va  boshqa  markalar  ostida  kundalik  texnika  ishlab 
chiqaruvchi  ―Uayt  Konsolideyted‖  kompaniyasini,  Italiya  va  butun  janubiy  Yevropada  eng  yirik 
elektr  tovarlari  ishlab  chiqaruvchi  ―Zanussi‖  firmasi  va  shuningdek  GFR  asosiy  elektr  tovarlari 
ishlab  chiqaruvchi  ―AEG‖  firmasini  sotib  oldi. 
Bu  uch  firmani  ko’shib  olganidan  keyin  ―Elektrolyuks‖  75  mamlakatda  kundalik 
elektrotexnikani  ishlab  chikarish,  sotish  va  xizmat  ko’rsatish  bo’yicha  rivojlangan  tizimga  ega 
bo’lgan,  o’z sohasida  jahonda  lider  kompaniyaga  aylandi. 
O’z 
ekspansiyasini 
kengaytira 
borib, 
transmilliy 
korporatsiyalar 
jahon 
bozorini 
o’zlashtirishning  turli  shakllaridan  foydalanadilar.  Bu  shakllar  ko’p  jihatdan  shartnomaga 
asoslanadi  va  hissadorlik  kapitalida  boshqa  firmalarning  qatnashishiga  bog’liq  emas.  TMK