O‘zbekiston repblikasi oliy ta’lim



Download 51,13 Kb.
bet7/8
Sana27.04.2023
Hajmi51,13 Kb.
#932441
1   2   3   4   5   6   7   8
Bog'liq
kurs ishi sifat

,)ي
بخارimom Termiziy, Nasafiy, Dimashqiy kabi

ismlar o`sha kishilarning asl kelib chiqqan yurtiga nisbat berib yasalgan sifatlar edi.
Hozirgi kunda o`g'il bo`lar hamda qiz bolalarga beriladigan aksariyat ismlar: Sobir, Jasur, Botir, Odil, Orif, Oqila, Sofiya, Aziz, Azim, Laziz, Valiy, Said,

Saliym kabi va bundan tashqari yuzlab ismlar hozirgi o‘zbek xalqining sevib farzandlariga qo`yadigan ismlaridan hisoblanadi. Aslida kishi otlari, ismlar bularning barchasi o‘zbek tilida ot so`z turkumiga mansub so`zlar sanaladi.


II-BOB.O‘ZBEKTILIDASIFATVAUNINGMA'NOKO`CHISHI




    1. O‘zbek tilida sifatning lug'aviy ma'no turlari


O‘zbektilimorfologiyasida,boshqa so`z turkumlari qatori sifat ham katta o`rinni egallaydi va o`zining leksik grammatikvasemantikxususiyatlarigako`ramustaqilso`zturkumisifatidaajratilgan.Si fatso`zturkuminingko`psohalariustidadissertatsiyalaryoqlandi,ilmiymaqolalaryozild i.Ayniqsa, keyingi yillarda sifat ma'nolariga doir ba'zi sohalarda qator izlanishlar bo`ldi. Ammo hamon sifat mavzusiga doir hali ochilmagan jumboqli savollar bisyorligicha qolmoqda. Bu borada sifatning ma'no ko`chishi sohasi ham chetda qolmagan albatta. Avvalo, sifat so`zlarning ma'no ko`chish holatlarini o`rganishdan oldin, sifatning o`zi nima ekanligi haqida chuqur tushuncha olishimiz kerak bo`ladi. Demak bu bobda o‘zbek morfologiyasida sifat so`z turkumi bilan tanishib chiqamiz.
Sifat asosan predmetning, qisman harakatning belgisini bildiruvchi darajalanuvchi so`z sanaladi: qizil qalam, oq kabutar, yaxshi gapirmoq. Boshqa so`z turkumi ham belgi ifodalaydi. Ammo sifat barqaror va turg‘un belgi ifodalashi jihatidan ulardan ajralib turadi. Masalan, Gul – qizil deganda turg‘un (statik) belgi, Gul qizardi deganda esa o`zgaruvchi (dinamik) belgi namoyon bo`lgan. Sifat anglatadigan belgi boshqa turkum anglatadigan belgidan xususiyati bilan farqlanadi. Masalan: qizg‘ish – qizil – qip-qizil. Boshqa turkum anglatuvchi belgida esa bunday xususiyat yo`q. Sifat gapda asosan sifatlovchi aniqlovchi, qisman kesim, vazifasida keladi. Shu asosda sifatning . Sifatlar «asosan predmetning, qisman harakatning belgisini bildirib, gapda asosan sifatlovchi aniqlovchi, ba’zan kesim, ayrim hollarda hol vazifasida kelish» ko`rinishida tiklash mumkin. Belgitushunchasio`zichigarang-tus,hajm- shakl,xarakter,vazn,mazakabiniqamraboladi.Belginingxususiyatigako`rasifatikkiga
bo`linadi:asliysifatlarvanisbiysifat.Asliysifatpredmetningturg‘un,nisbatlanmaydiga nvadarajalanadiganbelgisiniifodalaydi: qizil, sariq, katta, ko`p, oz.Nisbiysifatlarbelginiqandaydirbirpredmet,belgi,miqdor,o`rinvaharakatganisbata nifodalaydi:moddiyyordam,siniqpiyola,burchakdagio`tirgich.Nisbiysifatdadarajala nish,qiyoslanishbo`lmaydi.Lekinudarajabelgisigaegabo`lganravishdanasosanpredm etbelgisinibildirishibilanfarqlanadi.Asliysifatningbarchasidadarajashakllari,ayrimid aozaytirmavakuchaytirmashaklbor.Asliysifatbildirganbelginingdarajasiharxilbo`lis himumkin.Darajakategoriyasi sifatifodalaganbelginingshunuqtayinazaridantavsifiniberadi.
Sifat lug'aviy ma'no guruhlari.Darslikvaqo`llanmalardasifatning9ta lug'aviy ma'no guruhlari ajratiladi:
1.Xususiyatbildiruvchisifat. 2.Holatbildiruvchisifat.
3.SHaklbildiruvchisifat. 4.Rang-tusbildiruvchisifat. 5.Maza-ta’mbildiruvchisifat. 6.Hidbildiruvchisifat.
7.O`lchovbildiruvchisifat. 8.O`rinbildiruvchisifat.
9.Paytbildiruvchisifat.
Quyidaularningharbirinialohida-alohida to`xtalib o`tamiz. Xususiyatbildiruvchisifatnarsa va mavjudotningxarakter- xususiyatiniifodalashdako`pqo`llanadi: yoqimtoy, badjahl, muloyim, dilkash, yaxshi, yomon, loqayd kabi.Xarakter-xususiyatijobiyyokisalbiybo`lishimumkin.
Holatbildiruvchisifatnarsa va
mavjudotningholatyokivaziyatiniturg‘unbelgisifatidaifodalaydi.Holatbildiruvchisif ato`zo`rnidayanaichkiguruhlargabo`linadi:
1)tabiiyholatbildiruvchisifat: go`zal, mo`min, o`ktam, cho`loq, bukri; 2)jismoniyholatbildiruvchisifat: bardam, baquvvat, tetik, yosh.

  1. ruhiyholatbildiruvchisifat: xafa, g‘amgin, ma’yus, xursand, shod;

  2. iqtisodiyholatbildiruvchisifat: boy, badavlat, kambag‘al, nochor; 5)haroratholatinibildiruvchisifat: iliq, salqin, sovuq, issiq; 6)tozalikholatinibildiruvchisifat: toza, ozoda, kir, musaffo, isqirt; 7)eskilik,yangilikholatinibildiruvchisifat: yangi, eski, ko`hna, juldur; 8)ho`l-quruqlikholatinibildiruvchisifat: ho`l, quruq, nam, namxush;

  1. tinchvanotinchholatnibildiruvchisifat: tinch, jimjit, sokin, osuda, osoyishta, bezovta;

  2. yetilganlikholatinibildiruvchisifat: xom, pishiq, g‘o`r, puxta; Shaklbildiruvchisifat.Buturdagisifatnarsa va predmetningtashqiko`rinishiniifodalaydi: novcha, yassi, uzunchoq, dumaloq, yapaloq,aylana.

Shaklbildiruvchisifat.Buturdagisifatnarsa va predmetningtashqiko`rinishiniifodalaydi: novcha, yassi, uzunchoq, dumaloq, yapaloq, aylana.
Rang-tusbildiruvchisifat: oq, qora, qizil, pushti, sariq, zangor. Maza-ta’mbildiruvchisifat: shirin, achchiq, nordon, taxir, sho`r. Hidbildiruvchisifat: xushbo`y, badbo`y, qo`lansa.
O`lchovbildiruvchisifat: keng, tor, uzun, yaqin, katta, og‘ir. O`rinbildiruvchisifat: ichki, tashqi, devoriy, qishloqi.
Paytbildiruvchisifat: kuzgi, yozgi, qishki, chillaki,ertapishar. Sifatlarikkiusulbilanyasaladi:affiksatsiyava kompozitsiya.
Affiksatsiya usuli.O‘zbektilidasifatyasovchiaffiksal qoliplar
anchagina.Ularnibirma-birsanabo`tamiz.

  1. ot+-

li=1)asosdananglashilgannarsa/predmetgaegalikbelgisinibildiruvchisifat;2)asosdan anglashilgannarsa/predmetgame’yordanortiqegalikbelgisinibildiruvchisifat;(1) rasmli, do`ppili, masxarali, gavdali;2) aqlli, gavdali, kuchli), harakatnomi+- li=narsa/predmetningfe’ldananglashilganishharakatuchunjudamosligi,bopliginibild iruvchisifat : o`tirishli, eyishli, ichishli.

  1. ot+-dor=1)asosdananglashilgannarsa-predmetgaegalikbelgisinibildiruvchisifat; 2)asosdananglashilgannarsaningme’yordanortiqliginibildiruvchisifat(1) aloqador,aybdor,manfaatdor;2)mahsuldor, nasldor).

  2. ser+ot=asosdananglashilgannarsaningme’yordanortiqliginibildiruvchisifat(sersoq ol,sersuv,sergo`sht,sersomon).

4be+ot=asosdananglashilgannarsaningyo`qekanliginibildiruvchisifat(bemajol,bedi n,beg‘ubor.
5.ba+ot=asosdananglashilgannarsaningme’yordanortiqliginibildiruvchisifat(basavl at,baquvvat, ). sersavlat Kompozitsiyausuli.Kompozitsiyausulibilanqo`shmavajuftsifathosilbo`ladi.Qo`shm asifat.Qo`shmasifatquyidagiqolipasosidahosilbo`ladi:

  1. Ot+ot: devsifat, devqomat, dilorom, dilozor, kafangado, otashnafas, sohibjamol, sarvqomat

  2. Sifat+ot: xomkalla, sho`rpeshona, kaltafahm, shirinsuxan, sho`rtumshuq , balandparvoz, noziktabiat,xushbichim, nozikdid.

  3. Ot+sifat, yoqavayron, jig‘ibiyron, tepakal, xonavayron, xudobezor, otabezori. 4.Ravish+ot:hozirjavob, kamgap, kamsuxan,kamsuqum,kamqon,kamxarj. 5.Ravish+fe’l: tezpishar, ertapishar,cho`rtkesar.

6.Fe’l+fe’l:yebto`ymas. 7.Olmosh+ot:o`zboshimcha. 8.Ot+fe’l:tilyog‘lama,gadoytopmas,tinchliksevar 9.Olmosh+sifat:o`zbilarmon.
10.Son+ot:ikkiyuzlamachi,qirqyamoq. Juftsifat.Juftsifattarkibidagiso`zningxususiyatigako`raquyidagiturgabo`linadi:I.Hari kkiqismimustaqilholdaishlatiladiganjuftsifat: Juftsifat.Juftsifattarkibidagiso`zningxususiyatigako`raquyidagiturgabo`linadi:I.Hari kkiqismimustaqilholdaishlatiladiganjuftsifat:

  1. Qismlarisinonim: aql-hushli, pishiq-puxta, telba-teskari, sog‘-salomat, yakka- yolg‘iz.

  2. Qismlariantonim: achchiq-chuchuk, baland-past, vayron-obod, issiq-sovuq.

  3. Qismlarima’noviyyaqin: mo`min-qobil, och-yalang‘och, soya-salqin, xorzor. II.Birqismimustaqilholdaishlatiladiganjuftsifat: ralash-quralash, mastalast, ilma- teshik, tuppa-tuzuk, xom-xatala, entak-tentak, qari-quri, qora-qura, yamoq-yasqoq, harom-harish.

III.Harikkalaqismimustaqilholdaishlatilmaydigansifat: aji-buji, aloqchaloq, poyintar-soyintar, uvali-juvali, o`poq-so`poq, ilang-bilang.
Boshqaturkumgaxosso`zkonversiyayo`libilansifatgao`tishimumkin.Busifatlashuvd eyiladi.Sifatlashuvtarixiyjarayonbo`lib,boshqaso`zturkumidavro`tishibilansifatgaay lanibboradi.Sifatlashuvhodisasilisoniytabiatgaega: 1.Juftvatakroriyotningsifatlashuvi: mosh-guruch, yo`l-yo`l, rang-barang, xilma-xil. 2.O`zakholidagife’lningsifatlashuvi: daydi,
qari
, chalkash, yanglish, tutash, aralash. 3.Harakatnomishaklidagijuftfe’l: olmoq-solmoq.

  1. Kesimlikshaklidagife’l: oldi-qochdi, kuydi-pishdi, tug‘di-bitdi, ilikuzildi, ichakuzdi, supraqoqdi va hokazo...

Sifat darajalari
Bir prеdmеtdagi bеlgini boshqa prеdmеtdagi xuddi shunday bеlgiga nisbatlab farqlash hodisasi sifat darajalari dеyiladi.Sifatlarda uch xil daraja mavjud: oddiy daraja, qiyosiy daraja, orttirma daraja.Oddiy daraja sifatlari bir prеdmеtgagina xos bеlgini ifodalaydi. Ular bеlgini boshqa bеlgiga qiyoslamagan holda anglatadi.
Oddiy daraja sifatlarida hеch qanday qo`shimcha yoki yordamchi so`z bo`lmaydi. Masalan, katta hovli, chaqqon qiz, yashil durracha, qirmizi olma. Qiyosiy darajada bir prеdmеtning bеlgisi boshqa prеdmеtdagi xuddi shunday bеlgiga qiyoslanadi.
Qiyosiy daraja –roq qo`shimchasi bilan hosil qilinadi. Bu qo`shimcha bеlgining ortiq yoki kamligini ko`rsatadi.Masalan: Bеlgining ortiqligi: Alining kitobi Valining kitobidan qiziqroq. Oltin kumushdan og‘irroq. Bеlgining kamligi: Bu xona avvalgisidan ham kichikroq.
Orttirma daraja shakli yordamchi so`zlar vositasida hosil qilinadi va bеlgining mе’yordan ortiqligini ifodalaydi. Orttirma daraja ma’nosini ifodalovchi yordamchi
so`zlarga quyidagilar kiradi: eng, juda , g‘oyat, g‘oyatda, bag‘oyat, o`ta, bеnihoyat, nihoyat, nihoyatda kabilar.

    1. Download 51,13 Kb.

      Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish