O‘zbekiston milliy universiteti Falsafa fakulteti O‘zr fa falsafa va huquq instituti

Kishilarning umuminsoniy qadriyatlar to‘g‘risidagi qarashlarida va ularga
erishish yo‘llari haqidagi xulosalarida o‘tmish avlodlardan meros qolgan orzu-
umidlar, tasavvurlar ham katta ahamiyat kasb etadi. har bir avlod umuminsoniy
qadriyatlarni barqaror qilish va ideal-maqsadlarga etish to‘g‘risidagi o‘tmish
avlodlarning tasavvurlari va xulosalarini meros qilib oladi, o‘z faoliyati,
zamonasidagi o‘zgarish va jarayonlarga ham ana shu nuqtai nazardan yondoshadi.

Har bir avlodning o‘tmishdoshlaridan merso qilib olgan umuminsoniy
qadriyatlar to‘g‘risidagi tasavvurlari va orzu-umidlardan tash a ari, o‘zlari to‘plagan
tajribalari, ana shu tajriba asosida vujudga kelgan muloщzalari va xulosalari
ham bor. Kishilar umuminsoniy qadriyatlarni barqaror qilish, umrlari davomida
ularga etish uchun intilishlari, faoliyat va munosabatlarida, bir tomondan merosiy
tasavvurlarga. Ikkinchi tomondan esa o‘zlarining amaliy xulosalariga amal
qiladilar. Bu boradagi turli jarayonlar, reja va dasturlarga ham yuqoridagi iki xil
jihatga asoslangan holda munosabatda bo‘ladilar. Demak. har qanday davrda ideal-
qadriyatlarga etishish yo‘lida harakatlar boshlanganida, ularni amlaga oshirishning
reja va dasturlari tuzilayotganda kishilarning ruhiy-ma’naviy tayyorgarligini, bu
boradagi maqsad, qiziqi, ehtiyoj va talablarini hisobga olish zarur.

Umuminsoniy qadriyatlarga erishi to‘g‘risidagi tasavvurlar, e^tiyojlar va
intililar asosida vujudga kelgan turli reja va dasturlarda, ko‘proq bu boradagi
faoliyatning nazariy tomonlariga va umumiy jihatlariga e’tibor beriladi. Bu hol,
ayniqsa, jamiyat taraqqiyotining tub burilish va chuqur o‘zgarishlar yuz berayotgan
davrlarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Ammo bu boradagi rejalardan amaliyotga o‘tilganida,
tajribada maqsadlarga erishish uchun bevosita harakat boshlanganida, kutilmagan
holatlar namoyon bo‘la boshlaydi. Bular esa o‘z navbatida yuosh maqsadga erishish
(strategiya) borasidagi kundalik faoliyatda turli xil yo‘llardan, ussulardan
(taktika) foydalanishni talab qildai.

Umuminsoniy qadriyatlarning ba’zi shakllari bilan bog‘liq yana bir masala
bor: ularni hayotda barqaror qilish to‘siqlar va qiyinchiliklar orqali boradi.
Pirovard natijada, ideal mutlaq holtda to‘la-to‘kis amalga oshmaydi, uning ba’zi bir
jihatlari hayotga tadbiq qilinadi, boshqalari esa kelajak avlodlarga meros bo‘lib
qoldai. Odamzod esa idealsiz. Unga intilmasdan, kelajakka umid kzlarini tikmasdan
yashay olmaydi.

Ammo inson hayotda faqat ideallar, ularga etish to‘g‘risidagi orzular bilan
qanoatlanib qolmaydi. U o‘z ideallariga erishish, ularni barqaror qilish yo‘lida
boshqa ehtiyojlarini, talablarini va qiziqishlarini qondirishi, o‘zga kishilar bilan
munosabatda bo‘lishi, jamiyat talbalarini bajarii, o‘z burchini ado etishi va boshqa
sohalarda faoliyat yuritishi lozim bo‘ladi. SHu ma’noda. Kishilar doimo idealga
intilib, real hayotdagi vazifalarni bajarib, orzu-umidlar bilan real voqelik
orasida umr o‘tkazadilar. Ideallarga intilish orzusi bilan, real hayotda umr o‘tkazish
zaruriyati o‘rtasidagi muayyan ziddiyat esa, odamzotni yashashga undaydigan, umrining
eng qiyin, tanazzul davrlarida ham umid uchqunlari saqlanib qolishi uchun asos

36

www.ziyouz.com kutubxonasi

bo‘ladigan umrguzaronlikning asosiy tamal toshidir, inson hayotining mazmuni,
ma’nosi v qadrini belgilaydigan ob’ektiv jarayondir.

Umuminsoniy qadriyatlar (ayniqsa, ularning ideal shakllari) omilkor

faoliyatga chorlovchi optimistik g‘oyalar, shiorlar rolini o‘ynashi ham mumkin. Bunday
holda ular kishini amaliy ishlar qilishga undaydigan, uning faoliyatiga ma’no va
mazmun bag‘ishlaydigan, maqsadini aniqlash imkonini beradigan, biror jarayonga,
jamiyatda amalga oshirilayotgan vazifalarga nisbatan shaxs yoki ijtimoiy
sub’ektlarning qanday munosabtad bo‘layotganini aniqlash imkonini beradigan
m’naviy mezonga aylanadi. Odamlar o‘zlari va atrofdagilarning amaliy faoliyatini,
biror sohadagi xatti-harakatlarini ana shu mezonlar bilan solishtirib ko‘rib
mulohaza yuritadilar, xulosa chiqaradilar, ularga baho beradilar.

Ba’zan ayrim kishi yoki biror guruhning u yoki bu qadriyatni barqaror qilish

maqsadida olib borayotgan faoliyati umuminsoniylik mezoniga to‘g‘ri kelmasligi ham
mumkin. Masalan, hamma arab xalqlari, slavyanlar, turkiyzabon xalqlar va boshqa ko‘p
millatli xalqlar bir-biri bilan umummadaniy qadriyatlardan biri, do‘stlikning
oddiy qo‘shnichilik doirasiga sig‘masligi, uning keng qamrovli umummilliy
jihatlari borligini inkor etish qiyin. «Arab dunyosi»ning («turk dunyosi»,
«slavyanlar dunyosi» va h .k.) mustahkam ittifoqchilik va hokisor qo‘shnichilik
munosabatlarini o‘rnatish asosida umumilliy do‘stlikning jahon hamjamiyati
manfaatlariga to‘g‘ri keladigan jihatlarini, ijobiy qirralarini namoyon qilish
borasidagi urinishlari umuminsoniylik mezonlariga mos kelishi lozim edi. Go‘yoki
aynan ana shu maqsadga qaratilgan arablar dunyosinibirlashtirish to‘g‘risidagi
xulosani noto‘g‘ri talqin qilish, oqibatda Iroq tomonidan Quvaytning bosib
olinishiga sabab bo‘ldi (1990 yil). Bir qarashda juda hokisor bo‘lib ko‘ringan
yuqoridagi g‘oyaga asoslangan amaliy harakat va usul bahsli bo‘lib chiqdi. Bu erda
madaniy birlik va do‘stlik tuyg‘usi bilan bog‘liq qadriyatlarni barqaror qilishga
qaratilgan aniq faoliyat va xatti-harakatni umuminsoniylik talablariga mos
keltirish to‘g‘risidagi umumiy qoida buzildi: go‘yo yaxshilik bayrog‘i ostida olib
borilgan aniq harakat usuli (ya’ni urush) umuminsoniy qadriyat bo‘lgan tinchlik va
milliy ozodlik talablariga mo kelmay qoldi.

Aslida qardosh xalqlarning bir-biri bilan ma’naviy yaqinligi asosida, ular

o‘rtasidagi umummilliy birodarlik zanjirlarining mustahkamlanib borishi,
tarixiy jarayonlar natijasida ajralib yashayotgan millatnng qo‘shilishi umuminsoniy
qadriyatlar va ularnni barqaror qilish amaliyoti talablariga mos kelishi lozim. SHu
ma’noda, bir necha o‘n yillar ikkiga bo‘linib yashagan Vetnam xalqi birlashganligi,
ikki german davlatlari va nemis xalqi qo‘shilganligi, koreys xalqlari siflarida
birlashish g‘oyalari kuchayishi, turkiyzabon xalqlar umumilliy aloqalarining yangi
bosqichga ko‘tarilishi, qadimgi Rim imperiyasi o‘rnida voqelikka aylangan «Evropa
mamlakatlari iqtisodiy hamkorligi» (Maastrixt shartnomasi, 1993 yil) tobora
o‘sayotganligi milliylik borasidagi umuminsoniy qadriyatlarni barqaror qilishning
zamonamizda yuzaga kelayotgan aniq shakllari sifatida talqin qilinishi mumkin.

Umuminsoniy qadriyatlar jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, unga mansub
turmush, oila, urug‘, qabila, elat, millat, xalq, davlat va boshqalarning ijtimoiy
holati, ma’naviy hayoti, axloq, huquq, din, madaniyat, nafosat, san’at, ilm-fan
soщlari bilan bog‘liqlikda ham namoyon bo‘ladi. bu borada ular o‘z tabiatiga
ko‘raamaliy faoliyatning haqiqiy maqsadlarini ifodalaydi, muayyan ahamiyatga ega
bo‘ladi, kerakli axborot beradi, jamiyat qoidalaridan ijodiy foydalanish, kundalik
xatti-harakatlarning ma’naviy asoslarini to‘g‘ri belgilash imkonini yaratdi. Axloqda
yaxshilik, burch, vijdon, hayotning ma’nosi; siyosat, huquq va mafkurada tenglik,
odillik. Mustaqillik, demokratiya, erkinlik; nafosatda go‘zallik, ulug‘vorlik:
madaniyat, san’at va fanda jamiyat ahamiyatiga molik bo‘lgan yutuqlar, kashfiyot, qonun-

37

www.ziyouz.com kutubxonasi

qoidalar va boshqalar ham kundalik hayotda qadriyatlar darajasiga ko‘tarilgan. Bundan
tashqari jamiyat a’zolari uchun umumiy bo‘lgan talablar: o‘z qavmi bo‘lgan odamzod
joniga qasd qilmaslik, tanini sog‘-salomat saqlash, xushxulqlik va boshqa o‘nlab
insoniy jihat va xususiyatlar ham umuminsoniyatga xos bo‘lgan ma’naviyllikning
asosiy bo‘g‘inlaridir.

Umuminsoniy qadriyatlar siyosat va huquq bilan bog‘liq sohalarda o‘ziga xos

jihatlarda namoyon bo‘ladi, bunda mustaqillik, adolat, odillik, tenglik kabi ideal-
qadriyatlar, ularga erishish borasidagi jarayonlar ham muhim ahamiyatga ega. Bu
jarayonlarda umuminsoniylikka mos kelmaydigan yo‘llardan borishning noto‘g‘ri
ekanligini ijtimoiy tajriba azal-azaldan isbotlamoqda.

Ijtimoiy taraqqiyot jarayonida umuminsoniylikning ustuvorligi talablari

har bir tarixiy birlikning tarixiy rivojlanish mahsuli, ekanligini, bunda tirik
insonlarning taqdiri, orzu-umidlari borligini hisobga olishni taqozo qiladi. Bu
talablarga ko‘ra har bir kishi soh-omon yashash, umr kechirish, o‘z vujudini omon saqlash
kabi huquqlari bilan birga dunyoga keladi, bu huquqlarni unga tabiat ato etgan, biror
maqsadlardan kelib chiqib insonni bu huquqlardan mahrum qilish mumkin emas.
Qanday sinf, tabaqa, qatlam vakili bo‘lsmasin, uning boshqalar kabi yashash huquqi
borligi mutlaq haqiqat, odam zoti esa bu huquq nuqtai nazaridan tengdir.
Umuminsoniylikning bu boradagi talablari, ya’ni insonning tabiiy-tarixiy haq-
huquqlari, uning yashash va umr kechirish huquqining tabiiyligi va hatto
muqaddasligini to‘la-to‘kis e’tirof qilishdir. Xalq og‘zaki ijodida ham, qadimgi va
zamonaviy dinlarda ham, davltalrning konstitutsiyalarida va boshqa hujjatlarda ham
buni yaqqol kuzatish mumkin. Buyuk fransuz revolyusiyasi (1789 yilda) qabul qilgan
«Inson va grajdanlar huquqlari Deklaratsiyasi»da ham, 1948 yilning 10 dekabrida
BMT Bosh Assambleyasi tasdiqlagan «Inson huquqlarining eng umumiy
Deklaratsiyasi»da kishilarning tabiiy-tarixiy haq-xukik,lari jamiyatdagi asosiy
umuminsoniy qadriyatlar ekanligi alohida ta’kidlanganlgi bejiz emas.

Olamdagi insonlarning yashash joylari, o‘tmish avlodlarining hoki yashiringan
zamin, o‘zi tug‘ilgan yurti bilan bog‘liq umuinsoniyatga xos bokira tuyg‘ulari bor. Bu
tuyg‘ular tug‘ilgan uydan, mahalla, qishlorq, shahar ko‘chasidan tarbiyalana boshlaydi,
kishi mansub bo‘lgan tarixiy birlik, uning o‘tmishi bilan bog‘langan ijtimoiy
hududga nisbatan munosabatda namoyon bo‘ladi. kishi Er sayyorasinning farzandi
ekanini, o‘z uchun suyukli hudud sayyoraning tarkibiy qismi bo‘lgan vatan ekanligini
anglaganida, undagi bu tuyg‘u umuminsoniylikning talabiga mos keladigan darajaga
ko‘tariladi. Sayyoramiz kishilari uchun undagi tiriklikning vujudga kelishi,
rivojlanishi, odam zotining ongli faoliti, mehnati, madaniy va ma’naviy kamolotga
erishish bosqichlari, tabiat va jamiyatda amalga oshirgan ishlari bilan bog‘liq
jarayonlarni ifodalaydigan tarix ham o‘z ahamiyati va qadriga ega. Tarix - odam
zotining ilk vujudga kelgan davridan, bizning kunlarimizgacha yaratgan moddiy
boyliklarini, insoniyat hayotida ro‘y bergan o‘zgarishlarni kelajakka etkazib
beradigan «qadriyatlar sandig‘i»dir. Tarix - zamin vujudlarini yashirib turgan
avlodlar ruhi oldidagi qarzdolik tuyg‘usini zo‘zg‘agan. O‘tmishdagi voqealarni
o‘rganish zaruriyati tug‘ilgan va kelajakning rejalarini tuzish jarayonida
rivodlanishning aniq yo‘l va usullari tanlab olinayotgan davrlarda qadriyatga
aylanadi.

Umuminsoniy qadriyatlar va ularning asosiy shakllari xilma-xil tarzda, rang-
barang holat va turli darajalarda namoyon bo‘ladigan g‘oyat murakkab, mazmunan
nihoyatda yuoy va serqirra ijtimoiy tushunchalardir. SHu sababga ko‘ra, ularning
mohiyati, mazmuni, namoyon bo‘lish xususiyatlari to‘g‘risidagi qisqa tahlilda bu
boradagi masalalarning hamma jihatlarini qamrab olish qiyin.

38

www.ziyouz.com kutubxonasi