«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»

NuTqNINg IfODALILIgI
1-topshiriq.
  Quyidagi she’rni o‘qing, undagi 
q
 tovushining takrori 
natijasida yuzaga kelayotgan ifodalilikni izohlashga harakat 
qiling.
Qaro qoshing, qalam qoshing, 
Qafasda qalb qushin qiynab,
Qiyiq qayrilma qoshing, qiz,  
Qanot qoqmoqqa qo‘ymaysan.
Qilur qatlima qasd qayrab –  
Qarab qo‘ygil qiyo,
Qilich qotil qaroshing, qiz.   
Qalbim qizdirsin quyoshing, qiz.
  (E. Vohidov)
2-topshiriq.
  Berilgan so‘z juftliklarini qiyoslang. Bu so‘zlarning ifodali-
lik imkoniyatlaridagi farqni izohlashga harakat qiling. 

74
Izn bermoq – ruxsat bermoq;
raqam qilmoq – qayd qilmoq. 
Nutq tinglovchi yoki o‘quvchiga jiddiy ta’sir qilishi uchun u ham 
shaklan, ham mazmunan diqqatni o‘ziga jalb qila oladigan bo‘lishi 
lozim. Ifodalilik sifatiga sohib bo‘lgan nutq bunday vazifani bajarishi 
mumkin. Bu kommunikativ sifat til vositalarini ifoda maqsadiga to‘la 
muvofiq tarzda tanlash asosida yuzaga keladi.
Nutqning turli uslublari bu kommunikativ sifatga turli darajada 
ehti 
yoj sezadi. Masalan, rasmiy ish qog‘ozlarida ifodalilikka nisbatan 
kamroq e’tibor qilinsa, ilmiy uslubda o‘rni bilan bir qadar bu sifat 
kerak bo‘ladi.
Ifodalilik, ayniqsa, badiiy nutqning zaruriy sifatlaridandir. 
Tilda ifodalilikni ta’minlashga xizmat qiladigan imkoniyatlar juda 
ko‘p va xilma-xil. Bunday imkoniyat tilning barcha birliklarida 
mavjud. Tilning tovush qurilishi, so‘z xazinasi, morfologik shakllari, 
sintaktik birliklari, intonatsiya kabilarning har biri nutq ifodaliligi-
ning bitmas-tuganmas manbalaridir. Nutq tuzuvchi bulardan yetarli 
xabardor bo‘lsa, nutqning ifodalilik sifatini ta’minlashga qiynalmaydi.
80-mashq.
  Muhammad Yusuf qalamiga mansub she’riy parchalarni 
o‘qing.  Ulardagi nutqiy ifodalilikni ta’minlayotgan leksik 
va fonetik vositalarni aniqlang.
Qadim yurtga qaytsin qadim navolarim, 
Qumlar bosib qurimasin daryolarim.
Bo‘lar elning bolalari bir-birin der,
Bo‘lmas elning bolalari bir-birin yer.
Kapalakday kelib, qoshingga qo‘nib,
Ko‘zingga termulib umrim o‘tsaydi...
81-mashq.
  Matnni o‘qing. So‘zlarni ko‘chma ma’noda qo‘llash orqali 
nutq ifodaliligining ta’minlanishiga diqqat qiling.
Zebi yuragida tugilib yotgan zo‘r tugunni yechib yuborgan edi. Razzoq 
so‘fining sovuq yuzlari uning ko‘zlaridan yiroqlashganlar; nasihat yo‘li 
bilan minglarcha marta aytilgan va ta’kidlangan so‘zlar unutilgan; sovuq 

75
so‘filar 
ning «harom» degan da’volari sinib, parcha-parcha bo‘lgan; to‘rt 
devorning bu tutqun qizi o‘ziga o‘xshagan tutqunlardan boshqa hech bir 
guvoh va tilchi bo‘lmagan shu keng dalaning quloch yetmas bag‘rida yil-
lardan beri tugilib kelgan alamlarini kuyga aylantirib, cheksiz bo‘shliqlarga 
yoyib yuborgan edi. (Cho‘lpon)