O’zbеkistоn хаlq tа’limi vаzirligi

yuz — inson boshi old tomonining peshonadan iyakkacha bo'lgan qismining uslubiy betaraf ifodasi.
bet — inson boshi old tomonining peshonadan iyakkacha bo'lgan qismining so'zlashuv uslubiga xos ifodasi, Bu sememalardagi «uslubiy betaraf» (yuz leksemasidagi) va «so'zlashuv uslubiga xos» (bet leksemasidagi) semalari uslubiy bo'yoqni ko'rsatuvchi ifoda semalaridir.
turq leksemasidagi «salbiy», jamol leksemasidagi «ijobiy» semalari shaxsiy munosabatni ко'rsatuvchi ifoda semalari bo'lsa, aeroplan leksemasidagi «arxaik», kompyuter leksemasidagi «neologizm», xarseb leksemasidagi «shevaga xos» semalari qo'llanish davri va doirasini ko'rsatuvchi ifoda semalaridir.
Ifoda semalari ham muhim yoki muhim bo'lmagan turlarga ajratiladi. Shu boisdan farqlovchi, muhim ifoda semalari ingerent konnotativ semalar va muhim bo'lmagan ifoda semalari adgerent konnotativ semalar deyiladi.
Vazifa semalari leksemalarning birikuv — biriktiruv (valentlik) imkoniyatlarini, lisoniy qoliplarda qanday o'rinni egallashini bildiruvchi semalardir. Masalan, kitob, daftar, maktab, bormoq kabi leksemalarning valentlik imkoniyatlari o'ta kengdir va shu boisdan ular gapda turli gap bo'laklari vazifasida keladi. Qat'iy, keskin, moviy, qizg'ish leksemalarining vazifa semalari tor va shu boisdan aniqdir. Ular ayrim so'zlar bilan birika oladi, xolos.
Semema semalari o'zaro dialektik munosabatda va teskari mutanosiblikka egadir. Sememani uchburchakka qiyoslasak, har bir turga mansub sema uning bir burchagini tashkil qiladi. Uchburchakda bir burchakning kattalashishi boshqalarining kichrayishi hisobiga yuz berganligi kabi sememadagi bir semaning kuchayishi boshqa semalarning kuchsizlanishi evaziga yuz beradi. Masalan, mustaqil leksemalarda atash semalari kuchaysa, ifoda semalari kuchsizlashadi. Ifoda semalari kuchaysa, atash semalari kuchsizlanadi. Masalan, ko'chma ma'noli leksemalarda atash semalari kuchsizlanib, ifoda semalari kuchaygan. Leksema nutqda voqelanganda ham uning atash semalari o'z o'rnini ma'lum darajada ifoda semalari voqelanishiga bo'shatib beradi. Masalan, bo'ri leksemasi odamga nisbatan qo'llanganda undagi «hayvon», «itsimonlar oilasiga mansub», «yowoyi» atash semalari kuchsizlanib, «yirtqich», «vahshiy», «qonxo'r» ifoda semalari kuchaygan holda yuzaga chiqadi.
Mustaqil leksemalar yordamchi so'zlar vazifasida qo'llanganda undagi atash va ifoda semalari kuchsizlanib, vazifa semalari esa kuchayib voqelanadi.
Semalarning darajasiga ko'ra turlari. Semalar darajasiga ko'ra birlashtiruvchi (integral) va farqlovchi (differensial) semalarga ajratiiadi. Birlashtiruvchi semalar birdan ortiq leksemalardagi o'xshash, bir xil semalardir. Farqlovchi semalar esa o'xshash, ma'noviy yaqin leksemalardagi farqlanuvchi semalardir. Masalan, ota, ona, aka, opa, uka_f singil leksemalaridagi «qarindosh», «qon — qarindosh», «bevosita» semalari integral semalar bo'lsa, «mendan katta» semasi ota, ona, aka, opa leksemalarini o'zaro birlashtiruvchi, ammo uka_r singil leksemalaridan farqlovchi semalardir. «mendan kichik» semasi uka va singil leksemalarini о' zaro birlashtiruvchi, biroq oldingi leksemalardan farqlovchi semalardir. Ko'rinadiki, bir sema leksemani bir vaqtning о' zida nima bilandir birlashtiruvchi, nima bilandir farqlovchi qarama — qarshi tabiatli mohiyatga ega. Birlashtiruvchi semalar sistema hosil qiluvchanlik, sistemaga asos bo'luvchi, farqlovchi semalar esa sistemada tug'iluvchi, paydo bo'luvchanlik xossasiga ega.
Semema semalarini tartiblashda qator umumiy_r birlashtiruvchi semalardan boshlanib, xususiy, farqlovchi semalarga qaxab boradi. Masalan, ota leksemasining sememasi semalari tarkibi quyidagicha beriladi:
1. predmet;
2. shaxs;
3. qarindosh;
4. qon —qarindosh;
5. bevosita; 6.1— avlod;
7. «men»dan katta;
8. erkak;
9. umumuslubiy.
Chunki predmet shaxs va shaxs emaslarga, shaxslar qarindosh va qarindosh emaslarga, qarindoshlar qon — qarindosh, va nikohli qarindoshga, qon — qarindosh bevosita yoki bilvositaga, bevosita 1 — avlodga yoki 2 —avlodga, 1—avlod mendan kattaga yoki mendan kichikka, mendan katta erkak yoki ayolga bo'linadi.
Leksemalarni semalarga ajratish tilshunoslikda komponentli tahlil yoki uzvli tahlil yoxud semik tahlil deb yuritiladi. Sememani semalarga ajratish moddani atomlarga ajratishga o'xshaydi. Boshqacha aytganda semalar ximiyaviy elementlarga o'xshaydi. Borliqda ximiyaviy elementlar sanoqli bo'lganligi va ularning turlicha kombinatsiyasidan behad ko'p moddalar hosil qilinganligi kabi_r cheklangan miqdordagi semalaming turli xil kombinatsiyasidan ham ko'plab sememalar vujudga keladi.