O‘zbek maqomi tarixi va nazariyasi” fanidan ma’ruzalar matni 1-mavzu: 1-modul. Fanga kirish. Maqomlar tarixidan

11 – mavzu: Xorazm maqomlarining aytim yo‘llari
Reja:

1. Xorazm maqomlarining kelib chiqish tarixi.

2. Xorazm maqomlari aytim yo‘llarining tarkibi

3. Xorazm maqomlarining targ‘ib qilishda alohida xizmat ko‘rsatgan Xorazm maqomdonlari haqida.

Xorazm maqomlari asoslariga kelsak, bu masalaga ikki tomonlama yondoshish zaruriyati tug‘iladi. Chunki Xorazm maqomlari yuzasidan turlicha qarashlar, bahstalab fikrlar mavjud bo‘lib, barchasiga ma’lum darajada yondoshish, qaysi tomonning fikri haqiqatga yaqinroq ekanligini idrok etish zarur bo‘ladi. Bu san’at muxlislarining fikriga bog‘liq.

Birinchidan, Xorazm maqomlarining yaralishi va ijro uslublari haqidagi bahslarga quloq tutmoq zarur bo‘ladi. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, xorazmlik sozanda va bastakor Niyozjon Xo‘ja XIX asr boshlarida Buxoroga borib «Shashmaqom»ni o‘rganib, Xorazmda uni targ‘ib qilgani, Xorazm maqomlari «Shashmaqom»ning o‘zginasi ekanligi aytib o‘tiladi.

Ikkinchi bir manbalarda Xorazm maqomlarining ayrim qismlaridagi parchalar tuzilish jihatidan va xarakter jihatidan bir-biridan farq qilinishi aytiladi. Qanday bo‘lmasin, Xorazm maqomlari Muhammad Rahimxon Soniy - Feruz davrida mashhur shoir va musiqashunos Komil Xorazmiy va o‘g‘li Muhammad Rasul Mirzo hamda shogirdlari tomonidan Xorazm olti yarim maqomi «Tanbur chizig‘i»ga notalashtirilganligi haqida aniq ma’lumotlar mavjud.

Xonning o‘zi ham yetuk shoir, sozanda, bastakor, hofiz bo‘lganligi, qadimiy maqom kuylari asosida «Navo», «Segoh», «Dugoh»larga bog‘lab kuylar yaratgani, u yaratgan Feruz I, II, III ijrolari xalq ichida mashhur bo‘lib ketganligi aytib o‘tiladi. Hatto Xorazm maqomlarini xalqning daxlsiz mulki deb e’lon qilib, maqomlarni kamsitgan yoki buzib ijro etganlarni qattiq jazolash haqida farmoni oliy chiqarganligi aniq manbalar asosida ko‘rsatiladi.

Xorazm maqomlarini notalashtirishga qator musiqashunos olimlar qo‘l urishgan. Mulla Bekjon bilan mashhur musiqashunos Matyusuf Devon 1925 yilda Moskvada chop etilgan «Xorazm musiqiy tarixchasi» asarida Xorazm maqomlarining tuzilishi, shakllari, ijro yo‘llari haqida ma’lumotlar berishgan va ayrim nota ko‘rinishlari bilan to‘ldirishgan. Xorazm maqomlari bilan taniqli musiqashunos Ye.Ye. Romanovskaya ham shug‘ullangan bo‘lib, shunday yozadi: «So‘nggi xonlar davrida (XIX asr) Xivada ijro etib kelingan maqomlar ham 1934 yilda O‘zbekiston san’atshunoslik ilmiy tekshirish instituti ekspeditsiyasi yozib olgan maqomlar aslida Buxoro maqomlaridir. Bu maqomlarni bundan taxminan 130 yil burun Niyozxo‘ja degan sozanda, mashshoq Buxorodan Xivaga olib kelgan».

Bu haqda qanday fikrlar aytilmasin, baribir, Xorazm maqomlari ijrosida alohida uslub va shakllarga ega bo‘lgan, usul va ritmi jihatidan «Shashmaqom»dan farq qiladigan alohida ijro maktabini kuzatamiz. O‘z davrida Xorazm ijrochilik maktabining buyuk namoyondalari yetishib chiqdilar. Muhammad Yoqub devon, Bobo bulomon, Komil Xorazmiy, Muhammad Yusuf Bayoniy, Qurji ota, Polli do‘zchi, Muhammad Rasul Mirzo, Xudoybergan Muhrkan, Muhammad Yusuf Devon-Chokar, Matpano Xudoyberganov, Madrahim Sheroziy, Xojixon Boltaev, Komiljon Otaniyozov singari ulug‘ san’atkorlar shular jumlasidandir.

Xorazm maqomlarini Matpano ota, Madrahim Sheroziy, Xojixon Boltaev, Komiljon Otaniyozov va boshqa ustozlardan o‘rganib notaga olgan, uni avval bir jild, keyin 1980 yilda uch jildlik etib chop qildirgan, yana bir ulkan bastakor Matniyoz Yusupovdir (1925-1992).

Xorazm maqomlarining bevosita tuzilishi va ijroviy xususiyatlariga kelsak, avvalda Shashmaqom yo‘llarining aytim bo‘limidagi sho‘hbalar saqlab qolingan. Lekin keyinchalik Xorazm ijrochilik maktabining tez rivojlanishi natijasida ashula yo‘llarida juda ko‘p o‘zgaruvchanlikni kuzatamiz.

Ba’zi sho‘balarning nomlanishida ham ijro xususiyatlarida ham o‘zgaruvchanlik mavjud. Masalan, tarona qismlari «Rost» maqomida, «Suvora», «Naqsh», «Faryod»; «Buzruk»da esa «Sayri gulshan», «Navo»da - «Suvora», «Faryod», «Naqsh»; «Dugoh»da - «Suvora»; «Segoh»da - «Naqsh» va «Muqaddima» deb nomlanadi. Aytim bo‘limlarining bosh sho‘basi bo‘lgan Sarahborlar Xorazmda maqomlar nomi bilan - Maqomi Rost, Maqomi Buzruk, Maqomi Navo, Maqomi Segoh, Maqomi Dugoh deb nomlanadi. Shunday holat - chertim bo‘limlarida ham kuzatiladi.

Xorazm maqomlaridagi aytim va chertim bo‘limlarining boshlanish qismidagi bir xillik bunga sababdir. Xorazm maqomlarida Sarahborlarning ba’zi taronalari terma holda, avj qo‘shilib, yirik shakldagi ashulaga aylantirilgan. «Sarahbori Rost»da uchta tarona mavjud bo‘lib, «Tarona», «Suvora», «Naqsh» deb nomlanadi.

Sarahborlar taronalari bilan aytilganidan so‘ng, talqin sho‘balariga o‘tiladi. Ular Talqini Rost, Talqini Buzruk, Talqini Navo, Talqini Segoh deb nomlanadi.

Xorazm maqomlarida o‘n beshta nasr yo‘llari mavjud bo‘lib, «Xorazm maqomlari» kitobida sakkizta nasr sho‘hbalari beriladi. Ular «Rost» maqomida «Navro‘zi sabo», «Buzruk»da Nasrulloyi, Navoda - Faryod va Orazi Navo, Dugohda Chorgoh va Bayot, Segohda - Sabo, Navro‘zi Xoro, Nasri Ajam deb nomlanadi.

Xorazmda keng tarqalgan aytim ijrolaridan biri Suvora yo‘llaridir. Suvora iborasi tojikcha otliq, chavandoz ma’nolarini bildiradi. Suvoralar shakl jihatdan maqom sho‘balari kabi yirikdir va usullari Soqiynoma yoki Ufar doyra usullarida bo‘ladi. Hozirda Suvora yo‘llarining turli namunalari keng tarqalgan. Birinchi asosiy Katta Suvora «Ona Suvora» deyiladi yoki «O‘zbek Suvorasi» deyiladi. Ba’zida «Tojik Suvorasi» deb ataladi. Asosiy suvoralar quyidagilardan iborat:

1. Ona Suvora (katta Suvora).

2. Chapandozi Suvora.

3. Yakparda Suvora.

4. Kajhang Suvora.

5. Qo‘shparda Suvora.

6. Besh parda Suvora.

7. Kalta Suvora.

Savti Suvoralar: Savti Suvora I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII, XIII, XIV, XV va hokazolarga bo‘linadi.

Maqomdon ustoz Xojixon Boltaev savti suvoralarni qator variantlarini yaratgan. «Ufori savti suvora» I, II hamda «Gul ufor savti suvora» yo‘llari shular jumlasidandir.

Xulosa qilib aytganda, Shashmaqom Xorazm ijrochilik maktabi zamirida o‘ziga xos o‘zgarish va rivojlanish jarayonini kasb etdi. Chertim yo‘llari, usullari ixchamlashtirildi, bastakorlar tomonidan qo‘shimcha namunalar kiritildi. Xorazm maqomlari ijrochilik nuqtai-nazaridan o‘z mustaqilligini saqlab qoldi. Asrlar davomida ustozdan shogirdga, avloddan-avlodga, og‘izdan-og‘izga o‘tib kelayotgan Xorazm maqomlari davrlar o‘tgan sari o‘zining serjilo, serqirra ko‘rinishlari bilan namoyon bo‘lmoqda. Xorazm maqomat san’ati ijrochiligi musiqiy madaniyatimizning ajralmas bo‘lagi sifatida hamisha ardoqlanadi.

Xorazm maqomlarining birin-ketin joylashishi va tarkibiy qismida farqlar mavjud bo‘lib, bunga e’tiborni qaratish zarur bo‘ladi. Muhammad Yusuf Bayoniyning «Tanbur chizig‘i»da maqomlar quyidagi tartibda joylashgan: Dugoh, Rost, Navo, Iroq, Segoh, Buzruk va o‘z - o‘zidan ko‘rinadiki, «Shashmaqom»da joylashgan, ya’ni Buzruk, Rost, Navo, Dugoh, Segoh, Iroq tartibida kelmaydi.

I.Akbarov tahriri ostida chop etilgan «Xorazm maqomlari»da esa Rost, Buzruk, Navo, Dugoh, Segoh, Iroq tartibida keladi.

Matniyoz Yusupovning 1980 yillardagi chop etilgan 5 jildlik «Xorazm maqomlari»da ham Rost, Buzruk, Navo, Dugoh, Segoh, Iroq va Panjgoh qo‘shilgan tartibda keladi.

“Xorazm maqomlari” turkumi Xorazm an’anaviy musiqasining eng yirik namunasidir, u XIX asrda shakllanib, keng rivojlangan.

“Xorazm maqomlari” turkumi Rost, Buzruk, Navo, Dugoh, Segoh, Iroq va Panjgoh maqomlaridan iborat bo‘lib, har bir maqom o‘z navbatida “Shashmaqom” ga o‘xshash ikki bo‘limdan iborat:

•cholg‘u bo‘limi-Chertim yo‘li yoki Mansur;

•ashula bo‘limi –Aytim yo‘li yoki Manzum deb ataladi.

Xorazm maqomlari “Shashmaqom” kabi ustoz-bastakorlar mahsulidir. Xorazmlik mashhur bastakorlar Niyozjon Xo‘ja, Feruz, Komil, Muhammadrasul Mirzo, Matyoqub Xarratov va boshqalar maqomlarga yangi cholg‘u qismlar bastalab, ularni shaklan va mazmunan boyitdilar.

Xorazm maqomlarida ba’zan ashula yo‘llarining doira usullari, kuy yo‘llari ixchamlashtirilib olingan va biroz usul sur’ati tezlashtirilgan yoki soddalashtirilgan. Xorazm maqomlaridagi kuy yoki ashula yo‘llarida namudlar eng katta o‘zgarishlarga uchragan, “ularning o‘rniga bastakorlar ijod etgan yangi avjlar ham kiritiladi”.

“Xorazm maqomlari” turkumi o‘ziga xos mahalliy maqom uslubi sifatida gavdalanadi. U ham Buxoro maqomlari singari mazmunan va usluban, shaklan va ijrochilik madaniyati jihatidan mustaqil ahamiyatga molikdir. Ushbu maqom turkumi voha ijrochilik an’analari bo‘yicha yakkanavozlik tarzida erkin va badihago‘ylik ravishda aytilib, Xorazm hududida mashxur bo‘lgan mumtoz shoirlar – Ogahiy, Munis, Komil Xorazmiy, Avaz O‘tar, Atoiy va boshqalarning she’rlaridan keng foydalanib kelingan.

Xorazm maqomlarining aytim-ashula yo‘llari tarkibida sho‘balar qatori: Tanimaqom (Saraxbor vazifasini bajaruvchi), Talqin, Nasr, Ufor, Taronalar ham mavjud (faqatgina Tani maqomdan keyin ijro etiladi). Ammo ularga turdosh bo‘lgan Xorazmga xos Suvora, Naqsh, Faryod, Muqaddima kabi ashula yo‘llari ham aytilib kelingan.

Xorazm maqomlarining aytim yo‘llari tarkibi quyidagilardan iborat: