Қосимжон содиқОВ

Буддизм даврига тегишли хитойча-туркий луғат

Уйғур олими Қурбон Валининг ёзишича (Qurban Vali 1986,10–16), қадимги Турфон харобаларидан буддизм даврида яратилган хитойча-туркий луғат парчаси топилган. Луғат ниҳоятда пароканда бўлиб, ҳозир ундан ўн бир варақ узинди қолган, холос. Борларининг ҳам тевараги титилиб, матннинг кўп ери узилиб тушган; жумлалари ҳам узуқ-юлуқ. Ушбу луғат узиндилари Синжон автоном район музейида сақланмоқда (1326- cонли қўлёзма).

Хитойча-туркий луғатнинг ёзилган даври аниқ эмас. Муҳими шундаки, луғат узиндилари билан бирга тибетча асар ҳам топилган. Ўшанга таяниб, хитойча-туркий луғатни ҳам IX юзйилликда яратилган, дейиш мумкин. Луғатда берилган сўзлар эса унинг буддизм муҳитида яратилганидан далолат беради.
Матн уйғур ҳарфлари билан қора сиёҳда битилган. Қатор ораларида хитойча сўзлари бор. Хитойча сўз билан ёнидаги туркий сўзнинг маъноси уйғун келади. Масалан, уйғур хатида fa ёзилиб, ёнида хитойча шакли берилган. Хитойчадан кейин nam сўзи ёзилган. Бу ўринда fa – хитойча будда атамаси бўлиб, у санскритчада dharma дейилади. Маъноси “ақида” дегани.
Хитойчанинг кетинидаги nam эса, санскритчадан ўзлашган бўлиб, “салом бериш; таъзим қилиш; ҳурмат билдириш” маъноларида келади.
Ёки: fu – хитойчада будда илоҳининг оти. Бу сўз санскритча budha (маъноси “оқил; авлиё”) сўзининг хитойча кўринишидир. Хитойлар уни дастлаб futu деб атаган, кейинчалик у қисқариб кетган. Туркийда бу сўз täŋri ни билдиради, хитойча асарларни таржима қилганда эса бу атама fu täŋri деб ҳам ишлатилган.
Ёки луғатда tapïğ cўзи ҳам берилади, бу “ибодат; сиғиниш” маъносини билдиради. Шунингдек, луғатда ёрдамчи сўз туркумлари ҳам келтирилган.
Маълумки, қадимда будда асарлари туркийга санскрит, тоҳар, хитой тилларидан таржима қилинган. Хитойчадан ўгирилган асарлар Турфон, Қумул ерларидан топилган. Буддизм даврида хитой тилига эътибор юқори эди. Турклар хитой тилидан будда асарларини таржима қилиш учун хитой тили грамматикасини чуқур ўрганган, хитойча луғатлар тузишга эътибор қаратганлар. Ушбу луғат ҳам ана шу мақсадда яратилган, дейилса тўғри бўлади.


Уй иши:

Ўтмишда туркий тиллар бўйича тузилган илмий асарларни ўрганиб чиқинг. Илмий адабиётлар билан танишиб, келгуси дарслар учун материал йиғинг.