O’rta maxsus

6-§. PASKALNING BA’ZI STANDART FUNKSIYALARI VA PROTSEDURALARI

Paskal dasturlash tili translyatoriga butun va haqiqiy turdagi miqdorlarda aniqlangan (Sistem moduliga) standart funksiyalar kiritilgan bo‘lib, ulardan ko‘p qo‘llanadiganlari quyidagilar:

Funksiya nomi	Argument turi	Qiymat turi	Izoh
Matematik funksiyalar
ABS(X)	butun/haqiqiy	butun/haqiqiy	X ning absolyut qiymati (moduli) – |X|
SIN(X)	butun/haqiqiy	haqiqiy	X ning sinusi (radian o‘.b.) – sinX
COS(X)	butun/haqiqiy	haqiqiy	X ning kosinusi (radian o‘.b.) – cosX
ARCTAN(X)	butun/haqiqiy	haqiqiy	X ning arktangensi – arctgX
SQRT(X)	butun/haqiqiy	haqiqiy	X ning kvadrat ildizi – X (X  0)
SQR(X)	butun/haqiqiy	butun/haqiqiy	X ning kvadrati – X^2
EXP(X)	butun/haqiqiy	haqiqiy	e^X (e = 2. 718282. . . )
LN(X)	butun/haqiqiy	haqiqiy	X ning natural logarifmi (X > 0)
FRAC(X)	butun/haqiqiy	haqiqiy	X ning kasr qismi {X}
INT(X)	butun/haqiqiy	haqiqiy	X ning butun qismi [X]
RANDOM	-	haqiqiy	[0, 1) oraliqdagi tasodifiy son
RANDOM(X)	Word	Word	0..(X–1) oraliqdagi tasodifiy son
SWAP(X)	2 baytli butun	2 baytli butun	X ning baytlari o‘rnini almashtiradi
O‘zgaruvchilar turini o‘zgartiruvchi funksiyalar
TRUNC(X)	haqiqiy	LongInt	X ning butun qismi
ROUND(X)	haqiqiy	LongInt	X ni yaxlitlaydi
ODD(X)	butun	mantiqiy	X – toq son bo‘lsa natijasi TRUE
CHR(X)	byte	Char	X ning o‘nlik ASCII kodiga mos belgi
HI(X)	butun	byte	X ning eng yuqori bayti
LO(X)	butun	byte	X ning eng quyi bayti

Bu funksiyalardan CHR(X) avval ko‘rilgan ORD(X) funksiyasiga nisbatan qisman teskari vazifani bajaradi. Funksiyalar qiymatlarini quyidagi misollar orqali ko‘rish mumkin:

Funksiya	Qiymati	Funksiya	Qiymati
ABS(–5)	5	ABS(–4.9)	4.9000000000E+00
ABS(5)	5	ABS(4.9)	4.9000000000E+00
SQR(4)	16	SQR(2.5)	6.2500000000E+00
SQR(–4)	16	SQR(0.0)	0.0000000000E+00
SQR(0)	0	SQRT(16)	4.0000000000E+00
SQRT(0.16)	4.0000000000E–01	SIN(0)	0.0000000000E+00
SIN(1)	8.4147098481E–01	TRUNC(5.3)	5
TRUNC(–5.3)	–5	INT(5.3)	5.0000000000E+00
INT(5)	5.0000000000E+00	INT(–5.3)	–5.0000000000E+00
FRAC(5.3)	3.0000000000E–01	FRAC(–5.3)	–3.0000000000E–01
FRAC(5)	0.0000000000E+00	ROUND(5.49)	5
ROUND(5.5)	6	ROUND(–5.49)	–5
ROUND(–5.5)	–6	ODD(–5)	TRUE
ODD(5)	TRUE	ODD(4)	FALSE
ODD(–4)	FALSE	ODD(0)	FALSE
CHR(65)	‘A‘	CHR(97)	‘a‘
ORD(‘a‘)	97	ORD(‘A‘)	65
HI(255)	0	LO(255)	255
HI(256)	1	LO(256)	255
HI(65280)	255	LO(65280)	0
SWAP(32897)	33152	SWAP(256)	1

Paskal dasturlash tili translyatoriga sodda turdagi miqdorlarda aniqlangan (Sistem modulidagi) standart funksiyalar kiritilgan bo‘lib, ulardan ba’zilari quyidagilar:

Funksiya nomi	Argument turi	Qiymat turi	Izoh
HIGH(X)	butun/oraliqli	butun	X ga mos turning eng katta qiymati
LOW(X)	butun/oraliqli	butun	X ga mos turning eng kichik qiymati
UPCASE(X)	Char	Char	X ni yuqori registrga o‘tkazadi

Bu funksiyalar qiymatlarini quyidagi misollar orqali ko‘rish mumkin:

Argument X ning turi	Funksiya	Qiymati	Funksiya	Qiymati
BYTE	HIGH(X)	255	LOW(X)	0
INTEGER	HIGH(X)	32767	LOW(X)	–32768
WORD	HIGH(X)	65535	LOW(X)	0
LONGINT	HIGH(X)	2147483647	LOW(X)	–2147483648
ORALIQLI: ‘A‘..‘150‘	HIGH(X)	‘150‘	LOW(X)	‘A‘
CHAR: X=‘a‘ yoki X=‘A‘	UPCASE(‘a‘)	‘A‘	UPCASE(‘A‘)	‘A‘

Dastur translyatori ta’minotiga aniq bir amallarni bajarishga mo‘ljallangan protseduralar kiritilgan bo‘lib, ular standart protseduralar deyiladi. Ularning sodda turlar bilan ishlaydigan ba’zilari quyidagi jadvalda keltirilgan.

Nomi	Argument turi	Qiymat turi	Izoh
		Matematik protseduralar
INC(X)	butun	butun	X ni qiymatini 1 ga oshiradi (X=X+1)
INC(X, N)	butun	butun	X ni qiymatini 1 ga oshiradi (X=X+N)
DEC(X)	butun	butun	X ni qiymatini 1 ga kamaytiradi (X=X–1)
DEC(X, N)	butun	butun	X ni qiymatini N ga kamaytiradi (X=X–N)

7-§. O‘ZLASHTIRISH OPERATORI

Paskal dasturlash tili, odatda, tavsiflangan o‘zgaruvchilar uchun xotiradan turga mos joy ajratadi va shu turga mos boshlang‘ich qiymatlarni yozib qo‘yadi:

O‘zgaruvchi turi	Boshlang‘ich qiymat	O‘zgaruvchi turi	Boshlang‘ich qiymat
barcha butun sonli	0	barcha haqiqiy sonli	0.0000000000E+00
char	‘ ‘ (probel)	boolean	FALSE
string	‘‘ (bo‘sh satr)	string[7]	‘‘ (bo‘sh satr)

Miqdorlar ustida bajariladigan amallar natijalarini dastur ishlashi davomida kompyuter xotirasida saqlab turish uchun o‘zlashtirish operatori qo‘llanadi.
O‘zlashtirish operatori o‘zgaruvchilarga qiymat berish uchun ishlatiladi va u := belgi orqali ifodalanadi. O‘zlashtirish operatorning umumiy ko‘rinishi quyidagicha:

o‘zgaruvchi := ifoda;

Bu operator bajarilganda quyidagicha ishlar bajariladi:

1. 
   ifoda qiymati hisoblanadi;
   
2. 
   ifodaning qiymati o‘zgaruvchiga o‘zlashtiriladi, ya’ni xotiraning o‘zgaruvchi uchun ajratilgan qismida (o‘zgaruvchining “eski” qiymati o‘chib ketib) hisoblangan ifodaning qiymati yoziladi.
   

Quyidagi misollarda a, b va m nomli har xil turidagi o‘zgaruvchilarning qiymati qanday o‘zgarishi yaqqol ko‘rinadi.

var a, b, m: byte; begin := 8; {a ning qiymati 8 ga teng bo‘ldi} := a*5; {b ning qiymati a*5=8*5= 40 ga teng bo‘ldi} b := b+10; {endi b ning qiymati b+10= 40+10= 50 ga teng bo‘ladi} m:=m*b; {m ning boshlang‘ich qiymati berilmagani uchun 0 deb olinadi, demak, 0*50=0, ya’ni m ning qiymati 0 teng bo‘ladi} end.

var a: byte; b: word; m: integer; begin := 8; {a ning qiymati 8 ga teng bo‘ldi} := a*5000; {b ning qiymati a*500=8*500= 40000 ga teng bo‘ldi, shuning uchun word turida tavsiflangan} m := 20000–b; {m ning qiymati 20000–b = 20000–40000 = –20000 ga teng bo‘ladi, shuning uchun word turida tavsiflangan} end.

var a: char; b, m: string; begin := ‘8’; {a ning qiymati ‘8’ ga teng bo‘ldi} := a+a; {b ning qiymati a+a=’8’+’8’= ‘88’ ga teng bo‘ldi, shuning uchun string turida tavsiflangan} b := b+’A’; {endi b ning qiymati b+’A’= ‘88’+’A’= ‘88A’ ga teng bo‘ladi} m:=m+b+a+’!’; {m ning boshlang‘ich qiymati berilmagani uchun ‘’ (bo‘sh) deb olinadi, demak, m+b+a+’!’=’’+’88A’+’8’+’!’=’88A8!’, ya’ni m ning qiymati ’88A8!’} end.

var a: word; b: real; m: integer; begin := 500; {a ning qiymati 500 ga teng bo‘ldi} := a/500; {bo‘lish amali natijasi doimo haqiqiy son, shuning uchun b ning qiymati a/500=500/500= 0.1000000000E+1 ga teng

bo‘ladi, ya’ni real turda} m := a mod 7–a div 2 ; {m ning qiymati a mod 7–a div 2 = =500 mod 7–500 div 2= 3–250= –247 ga teng, shuning uchun integer turida tavsiflangan} end.

var a: word; b, m: boolean; begin a := 500; {a ning qiymati 500 ga teng bo‘ldi} a := a+1; {a ning qiymati 501 ga teng bo‘ldi} b := TRUE; { b ning qiymati TRUE ga teng bo‘ldi} m :=NOT(b and FALSE); {m = NOT(b and FALSE)= =NOT(TRUE and FALSE) = = NOT(FALSE) = TRUE} m:= (500>=a) OR m; {m = (500>=a) OR m = (500 >= 501) OR TRUE= =FALSE OR TRUE = TRUE} end.

Paskal dasturlash tilida ifodalar amallar yordamida bog‘langan o‘zgarmaslar, o‘zgaruvchilar va funksiyalardan tashkil topadi. Algebraik ifodalar bir satrda yoziladi, ya’ni satrdan pastga tushirib yoki yuqoriga ko‘tarib yozish mumkin emas. Masalan, 3ab² ifoda Paskalda 3*a*sqr(b) yoki 3*a*b*b kabi, b^a₂ ifoda a/sqr(b) yoki a/(b*b) kabi yoziladi.
Ifodalarni yozishda amallarni bajarish tartibini ko‘rsatish uchun faqat oddiy qavslar ishlatiladi. Qavs ichidagi amallarni bajarish chapdan o‘ngga qarab, matematikada qabul qilingan tartibni saqlangan holda ketma-ket amalga oshiriladi:
 funksiyalar qiymatlari hisoblanadi;  ko‘paytirish yoki bo‘lish amali bajariladi;  qo‘shish yoki ayirish amali bajariladi.
Masalan, a^b arifmetik ifodani Paskaldagi yozilishi (a+b)/c kabi bo‘lib, uni c

hisoblashda avval qavs ichidagi amal, ya’ni a+b bajariladi, so‘ngra natija c ga bo‘linadi. Amallar bajarilish tartibi ham qavslar yordamida tartiblanadi: a² b² ifodani Paskalda sqrt(sqr(a) – sqr(b)) kabi, |x + tgx| ifoda abs(x + sin(x)/cos(x)) ko‘rinishida yoziladi.
Albatta, ikkita arifmetik amal ketma-ket kelganda ifodani qavs bilan yozish mumkin. Masalan: 5*(–1) yoki a+(–b).
Ba’zi hollarda Paskal dasturlash tilida yozilgan ifodani odatdagi matematik ko‘rinishda yozish talab etiladi. Masalan, Paskal dasturlash tilida yozilgan 0.5*(sin(x)+cos(x)) ifoda matematik ko‘rinishda quyidagicha bo‘ladi: