O'rta-m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

Leykositar formula (o‘rta yoshli odamda)
Bazofillar
Eozinofil­
lar, %
Neytrofillar, %
Lim fosit­
lar
M onosit­
lar
L eykosit­
lar 1m m 1
qondagi
soni
Y oshlar-
da
Tayoqcha
yadro Шаг
Segm ent­
lar
0— 1
2— *
0 — 1,0
3— 6
55— 68
25— 30
4— 8
6— 8
ming
Leykositlarning funksiyalari:
organizmda himoya vazifasini bajaradi. 
Ular organizmga kirgan mikroblarni (neytrofillar, monositlar) hazm qilish 
(fagositoz) xususiyatiga ega.
Leykositlar organizmga tushgan mikroblarni, to'qimalarning parcha­
lanish mahsulotlarini maxsus ferment (leysin va antitoksin)lar ishlab 
chiqarib, ular vositasida yutib hazm qiladi. Neytrofillar taxminan 5— 25 
bakteriyani, monositlar esa 100 ga yaqin bakteriyani yutib, oxiri o'zi 
halok bo'ladi. Natijada o'lik to'qima hujayralari, bakteriyalar, tirik va 
o'lik leykositlar yig'indisi yiring hosil qiladi.
Leykositlar soni organizm yuqumli yoki yallig'lanish kasalligiga duchor 
bo'lganda keskin ko'payadi. Ular 1mm3 qonda 20000 gacha va undan 
ham ko'proq bo'ladi. Ko'paygan leykositlar, hazm a’zolari devoridagi, 
ko'miklar va taloqdagi limfa tugunlari hamda limfoid to'qimalar ishlab 
chiqargan antitelolar yordamida organizmni himoya qiladi. Organizmda 
leykositlarning haddan tashqari ko'payishi kasallikning o g 'irligin i 
ko'rsatuvchi belgilardan biridir.
Olimlarning aniqlashicha, leykositlar kasalliklarning turiga qarab 
o'zgaradi. Jumladan, bezgak kasalligida monositlar, o'pka kasalliklarida 
neytrofillar ko'paysa, ich terlama (tif) va ko 'k y o 'tal kasalliklarida 
limfositlar, gijja, qizilcha (skarlatina) va nafas siqishi (astma) kasallikla­
rida esa eozinofillar soni oshadi.
Trombositlar (qon plastinkalari)
oval yoki doira shaklidagi yadrosiz 
tanachalar bo'lib, ular 1 mm3 qonda o'rtacha 180000— 320000 bo'ladi. 
Trombositlarning ko'pchilik qismi jigar, o'pka va taloqda saqlanib, ular 
eritrositlarga nisbatan 3 baravar (diametri 2— 4 mkm) kichikdir.
Trombositlar miqdori jismoniy mehnat, ovqatlanish vaqtida ortib boradi. 
Ularning umri o'rtacha 4 kun. Qon tomirlar jarohatlanganda trombositlar, 
fibrin iplari va eritrositlardan tromb (qon laxtasi) hosil qilib qon tomir-

---

ning jarohatlangan joyini berkitib, qon oqishini to'xtatadi. Trombositlardan 
ajralgan retraktozim moddasi trombinni qisqartirib, zichlashtiradi va jaro­
hatlangan qon tomirining devor chetlarini bir-biriga tortib yaqinlashtira­
di. Trombositlardan ajralgan serotinin moddasi esa qon tomirlar devori­
ning torayishiga va shu bilan qon bosimining oshishiga olib keladi.
Qonning ivish xususiyati.
Qonning ivishi murakkab xususiyat bo'lib, 
tomirlarda oqqan qon 3—4 minutda ivib qoladi. Bunday qon jarohatlan­
gan tomirni berkitib, qon oqishini to'xtatib, organizmni himoya qiladi.
Qon quyidagicha iviydi:
1. Qon oqish paytida plazmadagi eruvchi oqsil (fibrinogen) erimaydi- 
gan mayda-mayda fibrin iplariga aylanadi. Ana shu iplar oralarida qonning 
shaklli elementlari va suyuq qismi ushlanib, qon laxtasini hosil qiladi. 
Bulardan tashqari, qon ivishida jarohatlangan to'qimalarning yemirilgan 
hujayralaridan tushgan moddalar, trombositlar qon plazmasi bilan o'zaro 
ta’sirlanib, faol tromboplastinga aylanadi. Bunda plazmadagi akselerator, 
ya’ni globulin va antigemofiliya ta’sirida tromboplastinning vujudga kelishi 
tezlashadi. Aks holda tomirdan oqayotgan qonning ivishi sekinlashadi, 
buni gemofiliya kasalligi deyiladi. Bu kasallikda arzimas jarohatlanish 
to'xtovsiz qon oqishiga sabab bo'ladi.
2. Qon ivishining ikkinchi bosqichida jigarda hosil bo'lgan protrombin 
plazma oqsili bilan, uni sintez qilish uchun zarur bo'lgan vitamin К (ichakdan 
o't ishtirokida shimiladi) muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, Sa^ 
ionlari protrombinning trombinga aylanishiga sababchi bo'lishi lozim. Ammo 
tomirlardan chiqqan qonga Ca4-" ionlarini bog'lab oladigan natriy sitrat 
eritmasi quyilganda ham protrombindan trombin hosil bo'lmaydi va qon 
ivimaydi. Shuning uchun odamga quyiladigan qonga natriy sitrat qo'shib 
(stabillashtirilgan, ivimaydigan qon holatiga keltirib), so'ngra quyiladi.
3. Qon ivishining uchinchi bosqichida qon plazmasidagi eruvchi 
fibrinogen oqsili trombin ta’sirida erimaydigan fibringa aylanadi. Fibrin 
iplari esa qon laxtasining shakllanishida muhim rol o'ynaydi. Shunday 
qilib, qonning ivishi fibrin hosil bo'lishi va qon laxtasining shakllanishi 
bilan to'xtaydi.
Jarohatlangan tomirdan qon oqishining to'xtashi bilan hosil bo'lgan 
trombinning o'zi ham plazmadagi trombin ta’sirida erib ketadi. Aks holda 
jarohatning bitishiga hosil bo'lgan tromb to'sqinlik qiladi. Qon tarkibidagi 
ingibitor (antitrombin, antitromboplastin, lipoproteid va lipaza)lar tomirlar 
ichida tromb hosil bo'lishiga qarshilik qiladi va sekinlashtiradi. Lekin 
qonni ivituvchi va ivishiga qarshi mexanizmlar o'rtasida bir xilda muvozanat 
bo'lganidagina tomirlardagi qon suyuq holatda bo'ladi. Ba’zan muvoza­
nat buzilib, tomirlar ichida qon ivishi tromboflebit, infarkt kasalligini 
keltirib chiqaradi yoki ajralgan geparin moddasi trombin faoliyatini 
susaytirib, qonning ivishiga qarshilik ko'rsatadi. Ba’zi kasalliklarda

---

fibrinogenning haddan tashqari kamayishi ham qonning barcha funksional 
holati nerv sistemasining nazoratida bajarilishini unutmaslik lozim.