Qon
organizmning ichki muhiti suyuqlik va qon tanachalaridan tuzilgan
bo'lib, ichki muhit hujayralarini yuvadi va
ularga moddalar almashinuvi
uchun zarur bo'lgan oziqlami yetkazib beradi.
Organizmning ichki muhiti tashqi muhitdan maxsus tuzilma — baryer
(teri, shilimshiq qobiqlar, hazm sistemasining epiteliy)lari orqali ajralib
turadi. Organizmning tashqi muhiti tinmay o'zgaruvchan bo'lsa, ichki
muhiti o'zining tarkibi va fizik-kimyoviy xossalari (osmatik bosimi,
reaksiyasi va harorati) jihatdan o'zgarmaydi. Ichki muhitning bunday
doimiyligi organizmning yashashi uchun zaruriy omildir.
Jumladan atrof-
muhit haroratining har qanday o'zgarishidan qat’i nazar, organizm ichki
muhiti haroratining doimiyligi organizmdagi a’zolar va sistemalar hayot
faoliyatining doimiy bo'lishini ta’minlaydi.
Qon a’zolaming hujayralari bilan (ko'mik va taloqdan tashqari) bevosita
qo'shilm aydi, a’zolar qon plazmasidan ajralgan to'qim a suyuqligi
(interstitsial suyuqlik) bilan oziqlanadi. Interstitsial suyuqlik tarkibida har
bir a’zoning o'ziga xos suyuqligi bo'ladi.
Qon tarkibi bir xilda saqlanib turishi uchun
u doimiy aylanib yurishi
shart. Yurakning to 'xtab qolishi qonning aylanmay qolishiga va
organizmning darhol halok bo'lishiga olib keladi.
Qon kichik qon aylanish sistemasi orqali o'pkaga borib to'qimalardan
olib kelgan karbonat angidrid gazini ajratadi va nafas olish jarayonida
o'pkaga yetkazilgan kislorodni (katta qon aylanish doirasi) arteriya qon
tomirlar orqali to'qimalarga, a’zolarga tarqatadi. Oziq moddalar esa hazm
sistemasi orqali qonga shimiladi. Oziq moddalar yetishmovchiligi jigar va
yog' kletchatkasidagi zaxiralar hisobiga to'ldiriladi.
Qondagi ortiqcha va
hayot uchun keraksiz hamda zararli moddalar esa organizmdan ajratish a’zolari
orqali chiqarib tashlanadi. Shunday qilib, qon transport vazifasini bajaradi.
Qonning tarkibiy qismi organizmning normal va kasallik sharoitlariga
qarab o'zgarib turadi, binobarin qon organizmning oynasi hisoblanib,
kasallikni uning tarkibiy qismini tahlil qilish orqali aniqlanadi.
Qon moddalar almashinuvi jarayonida (muskullar, jigarda) isib, issiqlikni
boshqa a’zolarga tarqatadi va issiqlik teri orqali tashqariga chiqib ketadi.
Natijada organizmdagi (sog'liq paytida) gavda haroratining doim bir xilda
bo'lishini ta’minlaydi.
Bundan tashqari, qon organizmga kirib qolgan
kasallik tug'diruvchi mikroblarni yo'qotishda, organizmning kasalliklarga
qarshi birdamligi (immunitet)ni hosil qilishda muhim himoya vazifasini
bajaradi. Uchdan bir qism qonni yo'qotish organizmning nobud bo'lishiga
olib keladi.
Odatda, eritrositlar gemoglobini kislorodni o'pkadan to'qimalarga,
ulardan esa karbonat angidridni o'pkaga yetkazib berish vazifasini bajaradi.
Bunga qonning nafas funksiyasi deyiladi. To'qimalarga kerakli bo'lgan
oziq moddalar hazm a’zolari sistemasidan qonga shimilib hujayralarga
tarqaladi. Bunga qonning oziqlantirish funksiyasi deyiladi. Hazm qilingan
moddalar energiyasi
organizm talabini qondirmasa, qo'shimcha oziq
moddalar, ya’ni yog* to'qimalari va jigardagi glikogenlar sarflanadi.
Qonda oqsil va natriy tuzlari miqdorining ortishi to'qimalarda suv
to'planishiga olib keladi. Jumladan, qon tarkibida oqsilning kamayishi
to'qim alarda suv miqdorining ko'payishi — odamning ko'pchishi
(shishishi)ga olib keladi.
Qon hayotiy moddalar almashinuvida vujudga kelgan zararli chiqindi
(siydik kislotasi, ter va h.k.) moddalarni ajratish a’zolari (buyrak, ter
bezlari va h.k.) orqali organizmdan chiqarib yuborishda vositachilik rolini
o'ynaydi.
Ichki sekretsiya bezlarining mahsulotlari (gormonlar)
qon orqali
organizmga tarqaladi (qonning gumoral vazifasi). Odam organizmida (vazni
70 kg odamda) o'rtacha 4,5—5
I
qon bo'ladi. Qon suyuq qism (plazma),
qizil qon tanachalari (eritrositlar), oq qon tanachalari (leykositlar) va
trombositlar (qon plastinkalari)dan iborat. Qon plazmasi 55%, shaklli
elementlar esa 45% ni tashkil etadi. Qonning doimiy qizil rangda bo'lishini
(plazmaning sarg'ish rangda bo'lishidan qat’i nazar) qizil rangli eritrositlar
ta’minlaydi. Katta yoshdagi odamlarda qonning solishtirma og'irligi 1,050—
1,060, plazmaniki 1,025— 1,034, eritrositlamiki esa 1,090 bo'ladi.
Agar suvning qovushqoqligini 1 deb hisoblansa, qonning yopishqoq-
ligi suvga nisbatan o'rtacha 5, plazmaniki 1,7— 2,2 ga teng.
Qonning osmatik bosimi moddalar (oqsillar, turli tuzlar)ning qondan
to'qimalarga, to'qimadan qaytib qonga o'tishi bilan paydo bo'ladi.
Osmatik
bosim doimiydir. Shaklli elementlami plazmadan ajratish uchun qonga
geparin qo'shib (geparin qonni ivishdan saqlaydi) shisha idishga quyilsa,
bu elementlar plazmadan og'irroq bo'lgani uchun idish tubiga cho'kadi.
To'q qizil (eitrosit) cho'kma ustida esa och sariq mikositlar cho'kmasi
yupqa parda shaklida ko'rinadi. Qon shaklli elementlarini plazmadan
sentrifugalash yo'li bilan ham ajratish mumkin.
Download
Do'stlaringiz bilan baham: