O’quv materiallar Ma`ruza mashg’ulotlari

O‘tgan zamon maqsad fe’li nutq so‘zlangan paytdan ilgari bajarilishi maqsad qilingan, ammo voqe bo‘lmagan ish-harakatni ifodalaydi. Masalan: U bugun Malika bilan xoli gaplashib, ko‘nglidagi hamma sir-asrorini to‘kib solmoqchi edi (E.Usmonov). Ertasiga qishloqqa chiqadigan edi.
O‘tgan zamon maqsad fe’li -moqchi, -digan qo‘shimchalarini olgan fe’l negiziga edi to‘liqsiz fe’lini biriktirib (I guruh tuslovchilar bilan) tuslash bilan shakllanadi:

Shaxs	Son
	Birlik			Ko‘plik
	Misol	Zamon ko‘rsat-kichi	Shaxs-son qo‘shimchasi	Misol	Zamon ko‘rsat-kichi	Shaxs-son qo‘shimchasi
I shaxs	o‘qimoqchi edim, o‘qiydigan edim,	-moqchi+edi, -digan+edi	-m	o‘qimoqchi edik, o‘qiydigan edik,	-moqchi+edi, -digan+edi	-k
II shaxs	o‘qimoqchi eding, o‘qiydigan eding,	-moqchi+edi, -digan+edi	-ng	o‘qimoqchi edingiz, o‘qiydigan edingiz,	-moqchi+edi, -digan+edi	-ngiz
III shaxs	o‘qimoqchi edi, o‘qiydigan edi,	-moqchi+edi, -digan+edi	-	o‘qimoqchi edilar, o‘qiydigan edilar,	-moqchi+edi, -digan+edi	(-lar)

2. Hozirgi zamon
Bu zamondagi fe’llar ish-harakatning nutq so‘zlanib turgan paytda bajarilgan yoki bajarilmaganini ifodalaydi.
Hozirgi zamon fe’li qo‘shimcha modal ma’nolariga ko‘ra 2 turga bo‘linadi: 1) hozirgi-kelasi zamon fe’li, 2) hozirgi zamon davom fe’li.
Hozirgi-kelasi zamon fe’li nutq so‘zlanib turgan paytda va undan keyin ro‘y beradigan harakatni yoki doimiy harakatni ifodalaydi. Masalan: Bobur bu chigal tugunlarni o‘zi echilmasligini sezadi (P.Qodirov). Yoshlikda zahmat chekib, ilm o‘rgansang, kasb-hunar egallasang, qariganda rohat topasan (Koshifiy).
Hozirgi-kelasi zamon fe’li sof fe’l negiziga –a, -y ravishdosh qo‘shimchasini qo‘shish va tuslash bilan hosil qilinadi:

Shaxs	Son
	Birlik			Ko‘plik
	Misol	Zamon ko‘rsat-kichi	Shaxs-son qo‘shim-chasi	Misol	Zamon ko‘rsat-kichi	Shaxs-son qo‘shim-chasi
I shaxs	o‘qiyman, boraman	-y, -a	-man	o‘qiymiz, boramiz	-y, -a	-k
II shaxs	o‘qiysan, borasan	-y, -a	-san	o‘qiysiz, borasiz	-y, -a	-ngiz
III shaxs	o‘qiydi, boradi	-y, -a	-di	o‘qiydilar, boradilar	-y, -a	-di(-lar)

Hozirgi zamon davom fe’li ish-harakatning nutq so‘zlanib turgan paytda aniq davom etayotganini bildiradi: Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng xalqimizning o‘z yurti, dili, tarixini bilishga qiziqish ortib bormoqda (I.Karimov).

Shaxs	Son
	Birlik			Ko‘plik
	Misol	Zamon ko‘rsat-kichi	Shaxs-son qo‘shim-chasi	Misol	Zamon ko‘rsat-kichi	Shaxs-son qo‘shim-chasi
I shaxs	o‘qiyapman, o‘qimoqdaman, o‘qiyotibman	-yap, -moqda, -yotib	-man	o‘qiyapmiz, o‘qimoqdamiz, o‘qiyotibmiz	-yap, -moqda, -yotib	-miz
II shaxs	o‘qiyapsan, o‘qimoqdasan, o‘qiyotibsan	-yap, -moqda, -yotib	-san	o‘qiyapsiz, o‘qimoqdasiz, o‘qiyotibsiz	-yap, -moqda, -yotib	-siz
III shaxs	o‘qiyapti, o‘qimoqda, o‘qiyotibdi	-yap, -moqda, -yotib	-ti - -di	o‘qiyaptilar, o‘qimoqdalar, o‘qiyotibdilar	-yap, -moqda, -yotib	-ti(-lar) - -di(-lar)

Shuningdek, murakkab fe’l tarkibida qo‘llangan yot, yur, tur, o‘tir ko‘makchi fe’llarni tuslash bilan ham hozirgi zamon davom fe’li hosil qilinadi: o‘qib yotibman, o‘qib yuribman, o‘qib turibman, o‘qib o‘tiribman kabi.

3. Kelasi zamon
Bu zamondagi fe’llar ish-harakatning nutq so‘zlanib turgan paytdan so‘ng bajarilish yoki bajarilmasligini ifodalaydi.
Kelasi zamon fe’li qo‘shimcha modal ma’nolariga ko‘ra ikki turga bo‘linadi:
1) kelasi zamon gumon fe’li; 2) kelasi zamon maqsad fe’li.
Kelasi zamon gumon fe’li ish-harakatning nutq so‘zlanib turgan paytdan so‘ng bajarilish-bajarilmasligi mo‘ljallanishini, taxmin qilinishini ifodalaydi. Masalan: Bugun havo ochiq bo‘lar (A.Q.)
Kelasi zamon gumon fe’li ba’zan hozirgi-kelasi zamon ma’nosida kelib, aniqlik, qat’iylik ma’nolarini ham ifodalaydi: Qadrlasang, qadring oshar, qadrsizdan hamma qochar (Maqol).
Kelasi zamon gumon fe’li sof fe’l negiziga –r(-ar) sifatdosh qo‘shimchasini qo‘shish va tuslash bilan shakllanadi:

Shaxs	Son
	Birlik			Ko‘plik
	Misol	Zamon ko‘rsat-kichi	Shaxs-son qo‘shim-chasi	Misol	Zamon ko‘rsat-kichi	Shaxs-son qo‘shim-chasi
I shaxs	o‘qirman, borarman	-r, -ar	-man	o‘qirmiz, borarmiz	-r, -ar	-miz
II shaxs	o‘qirsan, borarsan	-r, -ar	-san	o‘qirsiz, borarsiz	-r, -ar	-siz
III shaxs	o‘qir, borar	-r, -ar	-	o‘qirlar, borarlar	-r, -ar	(-lar)

Kelasi zamon maqsad fe’li nutq so‘zlanib turgan paytdan so‘ng bajarilishi maqsad qilib olingan ish-harakatni ifodalaydi. Masalan: Men kuzdan boshlab o‘qishni davom ettirmoqchiman, so‘ngra qishloq xo‘jalik institutiga kirmoqchiman (Sh.R.). Oho qora ko‘z deganda, u devordan oshadigan (O.).
Kelasi zamon maqsad fe’li sof fe’l negiziga -moqchi hamda fe’lning ravishdosh (-a, -y bilan shakllangan) shakliga –digan qo‘shimchasini qo‘shish bilan hosil qilinadi:

Shaxs	Son
	Birlik			Ko‘plik
	Misol	Zamon ko‘rsat-kichi	Shaxs-son qo‘shimchasi	Misol	Zamon ko‘rsat-kichi	Shaxs-son qo‘shim-chasi
I shaxs	o‘qimoqchiman, o‘qiydiganman	-moqchi, -digan	-man	o‘qimoqchimiz, o‘qiydiganmiz	-moqchi, -digan	-miz
II shaxs	o‘qimoqchisan, o‘qiydigansan	-moqchi, -digan	-san	o‘qimoqchisiz, o‘qiydigansiz	-moqchi, -digan	-siz
III shaxs	o‘qimoqchi, o‘qiydigan	-moqchi, -digan	-	o‘qimoqchilar, o‘qiydiganlar	-moqchi, -digan	(-lar)

Fe’l mayllari
Ish-harakatning voqelikka munosabatini ko‘rsatuvchi grammatik kategoriyaga fe’l mayli deyiladi. Mayl kategoriyasi grammatik zamon (o‘tgan, hozirgi, kelasi) va grammatik shaxs (bajaruvchi) bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, hammasi birgalikda fe’lning tuslanish tizimiga kiradi. Fe’l mayllarida voqelik bilan bog‘liq ravishda ish-harakatning bajarilish xususiyatlari turlicha bo‘ladi. Masalan: 1) Havo sovuq, osmonda zahardek achchiq qor uchqunlari erinchoq kezadi (O‘.Hoshimov). 2)Yoshlikda zaxmat chekib, ilm o‘rgansang, kasb-hunar egallasang, qariganda rohat topasan. (Koshifiy). 3) So‘zlayotgan kishining o‘ziga emas, so‘ziga e’tibor qil (Montesьke. Tafakkur gulshani). Bu misollarning birinchisida kezadi fe’li ish-harakatning aniq bajarilishini, ikkinchisida o‘rgansang, egallasang fe’llari ish-harakatning bajarilishi uchun shart qilib olingan harakat ma’nosini, uchinchi misolda esa e’tibor qil fe’li ish-harakatning bajarilishi haqidagi buyruq, maslahat ma’nosini anglatgan. Demak, fe’l anglatgan ish-harakat voqelikka munosabatiga ko‘ra aniqlik, shart (istak), buyruq (istak) kabi qo‘shimcha modal ma’nolarni ifodalaydi. Shunga ko‘ra fe’llar, asosan, 3 fe’l mayli ko‘rinishiga ega: 1) aniqlik mayli, 2) shart mayli, 3) buyruq-istak mayli.


Aniqlik mayl
Bu mayldagi fe’l ish-harakatning uch zamondan birida aniq (real) bajarilgan yoki bajarilmaganini ifodalaydi. Ya’ni aniqlik maylidagi fe’l o‘tgan zamon, hozirgi zamon, kelasi zamon fe’llarining barcha ma’no ko‘rinishlarini o‘z ichiga qamrab oladi: o‘qidim, o‘qimadim - yaqin o‘tgan zamon fe’li; o‘qiyapman - hozirgi zamon davom fe’li; o‘qimoqchiman, o‘qimoqchi emasman – kelasi zamon maqsad fe’li kabi. Masalan: Men unga mustaqil odam ekanligimni ko‘rsatib qo‘ymoqchiman (P.Q.) gapida ko‘rsatib qo‘ymoqchiman fe’li ish-harakatning kelasi zamonda (kelasi zamon maqsad fe’li) I shaxs tomonidan (-man shaxs-son affiksi) aniq bajarilishini anglatadi.
Aniqlik maylidagi fe’llar I-II guruh tuslovchi affikslar bilan tuslanadi.