Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi muqimiy nomidagi qo’qon davlat

MAVZU: AHOLINING IRQIY TARKIBI 
Tayanch tushunchalar: irq, irqiy belgilar, asosiy irqlar, oraliq irqiy 
formalar, yevropoid, mongoloid, negroid. 
Key words: race, signs of race, main races, interval racial forms, 
europoid, mongoloid, negroid. 
R E J A: 
1. Irqlari to’g’risida tushuncha
2.Yevropoid irqi. 
3. Mongoloid irqi. 
4. Negroid irqi. 
5. Aralash irqlar. 
Odamlar qadim-qadimdan jamoa-jamoa qon qardosh bo’lib yashab 
kelishgan. Ana shunday birliklarning eng muximi ularning irqiy va etnik 
birliklaridir. Irq bu odamlarning kelib chiqishi, govda tuzilishi va qiyofasi o’xshash 
bo’lgan tarixan tarkib topgan hududiy birligidir.
Irqlarning paydo bo’lishi va odamlar o’rtasidagi irqiy belgi hamda 
hususiyatlarning kelib chiqishi haqida turli fikrlar bo’lib, keng tarqalgani ikkitadir: 
“Polisentrizm” 
“Monosentrizm” 

---

84 
Antropologlarning bir qismi irqlar juda qadimdan vujudga kela boshlagan 
deb xisoblaydilar. Bu “polisentrizm” nazariyasidir. Ikkinchi guruhi omillari xozirgi 
zamon kishisi bir markazda vujudga kelgan, keyinchlik odamlar dunyosining turli 
qismlariga tarqalib ketgan. Bu “monosentrizm” nazariyasidir. Irqlar xalqlarning 
asosan tashki ko’rinishiga va undagi farqlarga qarab ajratiladi. Yer sharida uchta 
katta irq: yevropoid, mongoloid, va negroid hamda ko’plab aralash irqiy formalar 
ajratilgan. Uchta irq dunyoning barcha aholisini qamrab ola olamaydi . Ashiy katta 
irqlarga yaqin hududlarda, har turli irqiy belgilarga ega bo’lgan xalqlar qadimdan 
yashab kelishgan. Keyingi davrlarda irqlararo nikohlarning ko’payishsi natijasida 
turli irqlar o’rtasidagi aralash turlar ham ko’payib bormoqda.
Turli irqlar o’rtasidagi aralash irqlar 2 guruhga bo’linadi: “qadimgi aralash 
formalar, o’rta asr va yangi davr formalari”. 
 
Endi asosiy katta irqlar va aralash irqlar formalarning geografik tarqalishi 
bilan qisqacha tanishib o’tamiz.
Yevropoid irqi : 
1. Shimoliy yevropoid. 
2. O’rta yevropoid. 
3. Janubiy yevropoid. 
Bu irq vakillari dunyo aholisining 40% ni o’z ichiga oladi. Bu katta irq 
hozirgi kunda 3-guruhga guruhlariga bo’linadi.
1) Shimoliy Yevropada yashovchi shimoliy guruh vakillarining bo’yi 
novcha, sochi (jingalak) sariq, ko’k ko’zli bo’ladi.
2) O’rta Yevropoid guruhi esa: bu irq vakillarining shimoliy yevropoiddan 
farqli sochlari silliq, yuz-tuzilishi, gavda tuzilishida keyingi qaydlarda farq yuzaga 
kelmoqda.
3) Janubiy Yevropa, Shimoliy Afrika, Old Osiyo, Shimoliy Hindistonda 
yashovchi janubiy guruh vakillarining bo’yi novcha, terisi qorachadan kelgan, 
sochi qora, ko’xi qora bo’ladi. Balqon yarim oroli xalqlari esa boshi dumaloq. 
Qora sochli bo’lib, ular ham shu guruhga mansubdirlar. “Dinara” irqi deb ham 
yuritiladi”.
 

---

85 
Mongoloid irqi: 
1. Osiyo tarmog’i 
2. Amerika tarmog’i 
dunyo aholisining 20%ini o’z ichiga oladi. Mongolid irqi ham ikki guruhga 
bo’linadi:. Osiyo guruh ichida bir-biridan farq qilivchi tiplar bor. Mongoloid 
irqining Amerika avlodiga Shimoliy va Janubiy Amerikaning tub aholisi “hindu” 
kiradi. Mongolid irqining asosiy belgilari: tanasining rangi bug’doy rang, ko’zlari 
qisiq, yonoqlari bo’rtib chiqqan, sochlari to’g’ri bo’lib.
Mongoloid irqining Osiyo tarmog’i ham shimoliy va janubiy mongoloid 
irqiga ajratiladi. 
Negroid irqi: Dunyo aholisining 15%ini o’z ichiga oladi. Asosiy irqiy 
belgilari: Terisini rangi qora, sochlari qora va jingalak, burni keng, lablari qalin. 
Negroid irqi ham ikki tarmoqqa ajratiladi: Afrika va Okiyaniya tarmoqlari. 
Ekvatorial irqining Afrika tarmog’iga Sahroi Kabirdan janubda joylashgan yani 
yashaydigan xalqlar-“negrlar” kiradi.Okiyaniya tarmog’iga esa melonezyaliklar. 
Yangi Gvineya kakoslari, Avstraliyaning tub xalqlari kiradi.
Aralash irq formalari: 
Qadimgi aralash irqiy forma yoki tiplarga “Efiop”,”G’arbiy Sudan” tipi 
kiradi. Ularning ko’p belgilari Arablarga o’xshaydi. Ammo ular negroidlar singari 
qora tanli. Mongoloid bilan Yevropoid o’rtasidagi qadimgi aralash formalar 
G’arbiy sibirning janubiy qismida yashaydi. Araslh irqiy formalarning ikkinchi 
katta guruhiga o’rta asrlar va yangi davr aralash formalari kiradi. Bunday aralsh 
formalari tarqalgan hududdan biri o’rta osiyo respublikalaridir. Aralash formalar 
o’z navbatida ikki tipga bo’linadi.
O’rta va yangi davr irqiy formalarining O’rta Oasiyoda 2 tipi ajratiladi: 
Birinchi tipi: Turon tipi yoki Janubiy Sibir tipi-bu tipga asosan mongoloid 
irqi belgilari ko’proq bo’lgan qozoqlar, qirg’izlar, qoraqolpoqlar kiritiladi. Ikkinchi 
tipi: O’rta Osiyo tipi: bularga yevropoid irqining janubiy avlodiga xos belgilar 
saqlangan o’zbeklar, turkmanlar kiritiladi.

---

86 
Umuman dunyodagi uchta asosiy katta irq orasida juda ko’plab boshqa 
aralash forma va tiplar vujudga kelgan va vujudga kelmoqda. 
Mavzu yuzasidan vizual materiallar 
Ta’rif: Odamlarning kelib chiqishi, gavda 
tuzilishi va qiyofasi o’xshash bo’lgan tarihan 
tarkib topgan hududiy birligidir. 
IRQ
Asosiy turlari: 
1.Yevropoid. 2. Mongoloid. 3. Negroid. 
Yevropoid 
Aralash irq 
formalari 
Mongoliod 
Dunyo 
aholisining 
irqiy tarkibi. 
Negroid 

---

87 
Yevropoid irqi. 
Turlari: Shimoliy 
Yevropoid,
O’rta Yevropoid, 
Janubiy 
Yevropoid. 
Yevropa, 
Janubi-
g’arbiy va Janubiy 
Osiyo, 
Shimoliy 
Afrika, 
Shimoliy 
Amerika, 
Janubiy 
Amerika, Avstraliya 
Asosiy belgilari: 
bo’yi 
novcha, 
sochi sariq yoki 
qora, ko’zi ko’k 
yoki qora, terisi 
oq yoki qoracha. 
Mongoloid irqi. 
Tarqalgan 
hududlar: 
Sharqiy Osiyo, Janubi-
sharqiy Osiyo, Kanada, 
Janubiy Amerika, O’rta 
Osiyo 
Tarmoqlari: 
Osiyo, 
Amerika 
Asosiy belgilari: 
terisi bug’doy rang, 
ko’zlari qisiq, yonoqlari 
bo’rtib chiqqan, sochlari 
to’g’ri 
Negroid irqi. 
Tarqalgan 
hududlar: 
Tropik Afrika, Janubiy 
Osiyo, Amerika va 
Okeaniya. 
Tarmoqlari: 
Afrika, 
Okeaniya. 
Asosiy belgilari: 
lablari qalin, teri rangi qora, 
sochlari qora va jigarrang, 
burun kataklari keng. 

---

88 
FIKR ingizni bayon eting: 
Fikringizni bayoniga SABAB ko’rsating: 
Fikringizni isbotlashga MISOL keltiring: 
Fikringizni UMUMLASHTIRING. 
Aralash irq formalari 
O’rta asr va 
yangi 
davr 
formalari 
Qadimgi aralash 
irqiy forma yoki 
tiplar: “Efiop”, 
“G’arbiy 
Sudan” 
Turlari 
Turon yoki Janubiy Sibir 
tipi: Qozoqlar , qirg’izlar, 
Qoraqalpoqlar. 
O’rta 
Osiyo 
tipi: 
O’zbeklar, Turkmanlar. 
Dunyo aholisining:
Yevropoid irq vakillari 40%ini, 
Mongoloid irq vakillari 30%ini 
Negroid irq vakillari 15%ini 
tashkil etadi. 
BUNI 
YODDA 
TUTING. 
FSMU: “Dunyo aholisining irqiy tarkibi jamiyat ijtimoiy hayotining 
rivojlanishiga qanday ta’sir ko’rsatadi.?” 

---

89 
Mavzu yuzasidan test topshiriqlari. 
1. Aralash va oraliq irqlar vakillari dunyo aholisini necha foizini tashkil etadi? 
A. 30 % B.15 % C.50 % D.70 % 
2. Yangi davr o’tish irqini belgilang? 
A. Negroid-Yevropoid, Yevropoid- Afrika 
B. Yevropoid- Hindu, Yevropoid-Mongoloid 
C. Yevropoid-Hindu, Yevropoid-Afrika 
D. Yevropoid-Mongoloid, Yevropoid-Afrika 
3. Mongoloid irqining tarmoqlarini belgilang. 
A. 3 ta Osiyo, Afrika, Yevropa 
B. 2 ta Osiyo va Afrika 
C. 2 ta Osiyo va Amerika 
D. Osiyo, Amerika, Afrika 
4. Yevropoid irqi qaysi hududlarda tarqalgan? 
A.Shimoliy yevropoid, G’arbiy va Janubiy Yevropa 
B. Shimoli-O’rta va Janubiy Yevropa 
C. Markaziy Yevropa va Sharqiy , Janubiy Yevropa 
D. G’arbiy, O’rta,Janubiy Yevropa. 
5 Monosentrizm nazariyasi to’g’ri ko’rsatilgan javobni aniqlang? 
A. Markazlilik 
B. Ko’p markazlilik 
C. A va B javob to’g’ri 
D. Bir markazlilik 
6. Aparteit siyosat nima? 
A. Irqlarni kamsitilishini asosida kelib chiqqan siyosat 
B. Negrlarni maxsus alohida getova bttustonlarda yashashga majbur qilish 
C. Oliy irq vakillari tomonida past irq vakillarini kam sitilishi 
D. Germaniyada fashistlar mafkurasi asosida kelib chiqqan siyosat 
7. Irqiy kamsitilishga qarshi maxsus konsepsiya qachon qabul qilingan? 
A.1960-yil B.1969-yil C.1973-yil D.1988-yil 

---

90 
8. Polisentrizm nazariyasi nima? 
A. Yagona markazlilik 
B. Ko’p markazlilik 
C. Ijtimoiy kelib chiqish 
D. Irqiy tenglik