O ‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi

2.4. Turkiston jadidlari va ularning siyosiy faoliyati
Turkiston jadidlari haqida gap ketar ekan avvalo Qrim ma’rifatparvari Ismoil G’aspiralini eslab o’tish adolatdan bo’ladi. Uning 1892- yilda turkistonga amalga oshirilgan tashrifi o’lka jadidlarining keyingi faoliyatiga keng ta’sir qildi. Turkistonda bu kabi harakatlar yoyilgunga qadar Turkiya, Afg’oniston, Kurdiston, Qrim kabi mamlakatlarda shu sizngari harakatlar yoyilgan edi. Ular turli mamlakatlarda turlicha darajada faoliyat yuritdilar. Ayrim mamlakatlarda xususan Turkiyada yosh turklar harakati anchagina faol harakat qildilar. Natijada ular hokimiyatni egalladilar. Afg’onistonda esa yosh afģonlar harakati o’z tarafdori(Omonulloxon)ni hukumat tepasiga o’tqizishga erishdilar.
Turkiston muxtoriyati esa o’z faoliyatida birmuncha ko’proq muammolarga uchradi. Mahalliy aholi tomonidan keng ko’lamda qo’llab quvvatlanmadi. Olimlar turkiston jadidlarining faoliyatini uch bosqichga bo’ladilar. Birinchi bosqich o’n to’qqizinchi asr oxiridan 1915-yilgacha – ma’rifatchilik, ikkinchi bosqich 1915-1918 yil fevrali muxtoriyatchilik, 1918-yil fevralidan 20-yillar oxirigacha sovet davri jadidchiligi. Jadidlar o’z faoliyatlari davomida xalqni ma’rifatli qilish yo’lidan bordilar. Shu asnoda Saidrasul Aziziyning “Ustozi avval (1903)”, Munavvar Qorining ” Adibi avval (1907)”, Abdulla Avloniyning “Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim”(1912) darsliklari ishlab chiqildi.


X U L O S A
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Turkiston muxtoriyati millatlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash vazifasini hal etishga bel bog‘lagan xalq irodasi va ilg‘or ziyolilarning ko‘tarinki xatti harakatlari zaminida vujudga kelgan. Tabiiyki, zo‘ravonlik shovinizm bilan qurollangan yangi mustabid bolsheviklar milliy mustaqillikka intilishning har qanday ko‘rinishiga qarshi bo‘lgan xalqni ozodlik yo‘liga boshlagan unga o‘zligini tarixini tanitishga uringan. Muxtoriyat hukumati mustabid tuzum tomonidan yo‘q qilindi. Bu harakatning boshida turgan ilg‘or hur fikrli ziyolilar “xalq dushmani” degan soxta nomlar bilan badnom etilgan. Muxtoriyat hukumati vujudga kelgandanoq dastlabki kunlarda tub xalqlar maanfatini himoya etishni o‘ziga muhim vazifa sifatida belgilab oldi va bu yo‘lda o‘g‘ishmay Muxtoriyatni amalga oshirgan islohotlar amaliy tadbirlari tahsinga loyiqdir. Qon to‘kmasdan islohotlar yo‘li bilan ozodlikka olib chiqish g‘oyasi muxtoriyatchilar maqsadini asosini tashkil etganligi hukumatni tashkil etgan ziyoyilarni nafaqat odil siyosatchi balki insonparvarlik g‘oyalarini o‘zida mujassam etgan insonlar ekanligidan dalolat beradi. Bu insonlar taqdirini kengroq o‘rganish va o‘zimizning xolisona baho berish kerakligi bizga ma’lumdir. Turkiston muxtoriyatining o’z oldiga milliy ozodlikni va milli mustaqilikni maqsad qilib qo‘ygani ko‘rishimiz mumkin.
Bugungi kunda suverin O‘zbekiston mustaqillik va milliy tiklanish yo‘lidan shaxdam odimlamoqda. O‘lkadagi muxtoriyatchilik harakati ishtirokchilarining vatanparvarlik jasoratlari O‘zbekistonliklarning hozirgi avlodlari uchun ilhombaxsh misol bo‘lib xizmat qilmoqda.
Turkiston muxtoriyati amalga oshirilmagan maqsadlar hozirda aniq tarixiy ma’zmun bilan boyimoqda. Tarixni yanada chuqurroq o‘rganish orqali o’z haqqoniy o’tmishimizni yuzaga chiqargan holda bobokalonlarimizni nohaq ayiblangan ayiblarini olib tashlashimiz va yosh avlodni milliy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashimiz kerak.
Turkiston muxtoriyatini haqqoniy tarixi va nohaq ayiblanganlarni oqlash orqali yurtimiz tarixni jahonga namoyon qilamiz.
Yoshlar o‘z vatanlariga bo’lgan muhabbatlari kelgusi avladni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga kata hissa qo’shadi.
Xulosaning so’ngida shuni aytishimiz mumkinki, Turkiston muxtoriyatni tashkil etgan vatandoshlarimiz milliy ozodligimiz uchun kurash olib borganlar.