O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  M a’naviyat  yulduzlari.  Toshkent,  1999,  381-bet.

314

---

toriyati»  she’rida  «To‘rt  yuz  yillik  Romanov  bitgach  davlati, 

ko'tarildi  asorat,  xo‘rlik  illati»,  «Bir  sanjoqda  to ‘plansin  islom 

davlati»,  deb  hayqirgan  edi1.  Uning  bunday  fikr-mulohazalari 

jadidchilik  harakatining  shakllanishi  va  rivojlanishiga  sezilarli  ta’sir 

ko‘rsatdi.

XIX  asrning  oxiri  —  XX  asrning  boshlarida  ma’rifatparvarlik 

harakati  o‘zining  yuqori  pog‘onasiga  ko‘tarildi.  Uning  zaminida 

jadidchilik  harakati  vujudga  keldi.  Jamiyat  hayotini  insonparvar­

lashtirish,  boshqacha  aytganimizda,  insonparvar,  demokratik jami­

yat  qurish  g‘oyasi  0 ‘rta  Osiyoda  keng  tarqalgan  jadidchilik  hara­

katining  bosh  g‘oyasi  edi2.  Jadidchilik  —  jahon  sivilizatsiyasi 

yutuqlari,  xususan,  ilg‘or  ilm-fan,  m adaniyat-m a’naviyatga, 

milliy  va  umuminsoniy  qadriyatlar  birligiga  asoslangan,  ijtimoiy- 

iqtisodiy,  madaniy-ma’naviy  qoloqlikka,  chor  Rossiyasining  mus- 

tamlakachilik  istibdodiga  qarshi,  milliy  mustaqillikni  barqaror 

etishga  qaratilgan  demokratik  harakat  edi3.

Jadidchilik  harakati  shakllanishi  va  rivojlanishida  0 ‘rta  va  Yaqin 

Sharq  mamlakatlari,  Qrim,  Qozon,  Ufa  ilg‘or  ziyolilarining  dinda 

islohot  o‘tkazish  haqidagi  fikr-mulohazalari  turtki  bo‘lganligini 

unutib  bo‘lmaydi.  Tarix  sahnasiga  ma’rifatparvarlik  g‘oyalarini 

taig‘ibot  va  tashviqot  qilish  bilan  kirib  kelgan  jadidchilik  XX  asr 

boshida  xalq  demokratik  va  milliy  ozodlik,  milliy  mustaqillik  uchun 

kurash  harakatiga  aylandi.  Jadidizm  ma’rifatparvarligi  0 ‘rta  Osiyo­

da  insonparvarlik  g‘oyalarini  taig'ibot  qiluvchi  yirik  nazariy  oqim 

darajasiga  ko‘tarildi.  Jadidizmning  g‘oyaviy-nazariy  asoslarini  yara- 

tishda,  uning  maqsad  va  vazifalarini  keng  mehnatkashlar  om- 

masiga  tushuntirishda  Mahmudxo‘ja  Behbudiy,  M unawar  qori 

Abdurashidxonov,  Abdurauf  Fitrat,  Sadriddin  Ayniy,  Abdulvo- 

hid  Burhonov,  Abdulla  Avloniy,  Cho'lpon,  Qodiriy,  Fayzulla 

Xo‘jayevlaming  xizmatlari  beqiyos  edi.

Jadidizm  namoyandalari  jamiyat  hayotini  insonparvarlashti­

rish,  demokratlashtirishning  asosiy  sharti  0 ‘rta  Osiyo  mam-