O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Локк  Дж.  Педагогические  сочинения.  М .,  1939.  126,  203-betlar. 

J  0 ‘sha  asar,  112—1 13-betlar.

’  Локк  Дж.  Сочинения.  В  трех  томах.  Том  1.  М .,  1985,  412-bet.

294

---

ni  qabul  qilishning  zaruriy  natijasidir.  Ingliz  mutafakkiri  har 

bir  kishining  xususiy  manfaatini  huquqiy  normalar  himoya  qilishi 

zarurligini  alohida  ta ’kidlaydi.

Yuqoridagi  fikr-mulohazalarga  tayanib  shuni  ishonch  bilan 

aytish  mumkinki,  Jon  Lokk  Yevropada  ma’rifatparvarlik  g‘oyalarini 

shakllantirishga  muhim  hissa  qo‘shdi.  Uning  vatani  Angliya  esa 

Yevropada  ma’rifatparvarlik  g‘oyalari  vatani  bo‘lib  qoldi.

Shunday  qilib,  XVII  asr  ingliz  faylasuflari  Frensis  Bekon, 

Tomas  Gobss,  Jon  Lokk  asarlarida  inson  borlig‘ining  nafaqat 

tabiiy,  balki  ijtimoiy  tomonlari  ham  har  tomonlama  tahlil  qilindi. 

Ingliz  mutafakkirlarining  inson  to ‘g‘risidagi  progressiv  fikrlari- 

dan  biri  —  barchaning  tengligi,  insonning  grajdanlik  huquqlari 

haqidagi  mulohazalaridir.  Shuningdek,  inson  farovonligi,  baxt- 

saodatini  ta’minlovchi  jamiyat  qurish  haqidagi  orzulari,  bunday 

xayrli  ishga  to‘sqinlik  qiluvchi  ijtimoiy  illatlarning  fosh  qilinishi 

diqqatga  molikdir.

XVII 

asr  ingliz  faylasuflarining  barkamol  inson  to‘g‘risidagi 

qarashlarining  Fransiyada  targ‘ibot  va  tashviqot  qilinishida  fransuz 

ma’rifatparvarlaridan  Fransua  Mari  Arne  Volter  va  Etenna  Bonno 

de  Kondilyakning  (1715—1780-y.)  xizmatlari  yuksak  bo‘ldi.

Jon  Lokk  qarashlarining  jonkuyar  targ‘ibotchisi  Volterning1 

fikriga  ko‘ra  inson  —  ijtimoiy  mavjudotdir.  Insonning  ijtimoiy 

mavjudot  bo‘lishiga  sabab,  u  hamisha  odamlarning  turli  jamoa- 

lari  orasida  faoliyat  ko‘rsatadi.  Shunday  ekan,  odamlar  hamisha 

bir-birlari  bilan  teng  bo‘lmoqlari  zarur  deb  hisoblaydi.  Tenglik 

deganda  Volter,  birinchi  galda,  kishilarning  siyosat,  qonun  va 

huquq  oldidagi  tengliklarini  tushunadi.  Lekin  u  ijtimoiy  va  mulkiy 

tengsizlikni  jamiyatning  normal  rivojlanishi  va  ijtimoiy  muvoza- 

natini  saqlab  turuvchi  asos,  deb  bilar  edi.

Volterning  fikriga  ko‘ra,  inson  jamiyatdan  tashqarida  yashay 

olmaydi.  Shuning  uchun  ham  odamlar  azal-azaldan  jamoa  bo‘lib 

yashashga  intilganlar.  Xuddi  o‘sha  intilish  odamning  inson  dara-