O ’z b e k is t o n r espu bl 1k a si o L iy va o ’rta m a X su s ta 'lim V a z ir L ic I

estetika fa n i va о quv darsi voqelikni estetik m ushohada etish va
badiiy ijod jarayonlarining uzviy mutanosibligini namoyon qiladi va ifodalaydi.
Boshqacha qilib aytganda estetika
— 
bu nafosat olami, s a n ’at va badiiy ijod
jarayonlari 
qonuniyatlarini 
h is-tu y g ’u, 
sezgi-idrok 
qilish 
vositalari 
orqali
о ’rganadigan va о ’rgatadigan fandir.
Estetika mavzui bilan bevosita aioqador bo’lgan «estetik munosabat», «borliqni 
estetik o ’zlashtirish», «estetik baholash», «estetik tafakkur», «estetik faoliyat», kabi 
o ’zaro yaqin, m a’nodosh bir qator tushunchalar bor. Ular orasidagi «borliqni estetik 
o ’zlashtirish» tushunchasi qolgan «estetik munosabat», «estetik bilish», «estetik 
tafakkur», «estetik faoliyat» tushunchalarini ham qamrab oladi. Shu bois estetika fani 
insoniyat tomonidan borliqni estetik o ’zlashtirish mohiyati va qonuniyatlarini 
o ’rganadi, desak to ’g ’riroq bo ’ladi. Borliqni estetik o ’zlashtirish esa san’atning asosiy 
mazmunini tashkil etadi. Shu bois estetika fani san’atning asosiy- uslubiy 
m etodologik zamini bo ’lib xizmat qiladi.
Estetikaning borliqni estetik o ’zlashtirish mohiyati va qonuniyatlari haqidagi 
fan sifatida o ’ziga xos bir qator fazilatlari bor. Estetika fani inson tevarak - atrofidagi 
m oddiy v a m a’naviy boyliklam ing barchasini qamrab olishga, inson faoliyatining 
barcha jabhalaridagi nafosat olamini san’atning barcha turlari vositasida chuqur 
o ’rganishga da’vat etadi. S an'at esa estetik boyliklami yaratish manbaidir. San’atni 
ilmiy jihatdan tahlil va tadqiq etish barobarida esa estetik faoliyatning barcha 
k o ’rinishlariga ilmiy jihatdan yondashish uchun zamin yaratiladi. Shu bois san’at va 
badiiy ijodning tabiati va mohiyatini o ’rganish, qonuniyatlarini o ’zlashtirish g o ’zallik
— nafosat (estetika)ning barcha sifat darajalarini o’rganish uchun kalit vazifasini 
o ’taydi. Bu jabhalarga san’atning umumiy nazariyasi (san’atning tabiati, mohiyati, 
taraqqiyoti va faoliyatining mushtarak qonunlarini anglatuvchi), estetika fanining 
xususiy - uslubiy asoslariga oid tadqiqotlar (mavzui, ilmiy maqomi, burch vazifaiari, 
usul - uslublarining o ’zaro munosabati masalaiari), moddiy boyliklar yaratish 
estetikasi (m ehnat qilish jarayonida moddiy ishlab chiqarish sharoiti va mahsulida 
estetik jihatlar masalaiari), muhandislik - loyihachilik faoliyati va ilmiy - tadqiqot 
ishlari sohasida estetik jihatlar, tabiat estetikasi (tabiatga munosabat m asalasida o ’ziga 
xosliklam i anglash va tabiatdan foydalanishga oid estetik omillar), insoniy 
m unosabatlar estetikasi, kundalik turm ush va odob estetikasi kabi bir qancha
34

---

sohalarni kiritish maqsadga muvofiqdir. Hozir jahon estetika fanida bu jabhalarning 
har biri estetika tarkibiga kiruvchi mustaqil maxsus o ’quv kurslari darajasiga 
k o ’tarilgan. Estetika fani esa bu maxsus o ’quv kurslarining uslubiy-metodologik 
asosini tashkil etadi.
2. 
Estetika fani falsafiy bilimlar tizimida o ’ziga xos o ’rin egallaydi. U eng 
avvalo, falsafiy bo’lib, uning nazariy va uslubiy asoslarini falsafiy tafakkur nazariyasi 
va tarixi tashkil qiladi. Masalan, voqelikni estetik va badiiy o ’zlashtiradi jarayonlarini, 
o ’rganishda xolislik, tarixiy yondashish, bilish jarayonida amaliy tajribaning 
ahamiyati kabi uslubiy asosni q o ’llash ijobiy samaralarga olib kelishi mumkin.
Bilish nazariyasi vositasida san’atning bilish tabiati, voqelikni badiiy-ramziy 
ifodalash bilan ilmiy tadqiq etish o ’rtasidagi o ’zaro aloqadorlik va o ’zaro farazlar, 
voqelikni badiiy vositalar orqali tasvirlashning ijodiy tabiati, san’at asarlaridagi 
shartlilik 
va 
badiiy 
haqiqat 
kabi 
estetika 
fanining 
juda 
ko’p 
nazariy 
hamda uslubiy asoslari muammolarini echish, ularga javob izlab topish mumkin,
Bilish nazariyasining boshqa aqidalari — ijtimoiy ongning nisbiy mustaqiiligi, 
m a’naviy hayot xilma - xil shakllarining o ’zaro bir - biriga ta’sir o ’tkazishi, iqtisodiy 
zamin bilan ijtimoiy ong turli shakllari o ’rtasidagi bilvosita aloqadorlik va bog’liqlik 
kabi masalalar ham estetik ong, badiiy ijod va san’at tabiati hamda xususiyatlarini 
ilmiy tushunishga yordam beradi.
Ayni mahalda estetika fani mustaqil bilim sohasini tashkil etgan holda 
falsafaning ravnaq topib borishiga ham o ’zining hissasini qo’shadi. Masalan, bilish 
nazariyasining Yanada rivojlanib, mazmunan boyib borishida badiiy bilish ham 
muhim o ’rin tutadi. Bilish nazariyasi, badiiy madaniyat qadriyatiari, voqelikka estetik 
munosabat, estetik tushunchalar, ayniqsa, ijtimoiy ong, uning nisbiy mustaqiiligi 
haqidagi fikr - mulohazalar ham k o ’p jihatdan san’at bilan bog’liqdir.
Estetika fani mazmunan sotsiologiya — keng ijtimoiy bilimlar doirasi bilan 
aloqadordir. Estetika