O. F. Fayzullayev, O. O. Fayzullayev, L. U. Maxmudov

10.2. OKSIDLANISH-QAYTARILISH REAKSIYALARI

Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari molekulalararo, ichki molekulyar va disproporsiya yoki dismutatsiya reaksiyalariga bo‘linadi. Molekulalararo oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida ta’sirlashuvchi moddalardan biri tarkibida oksidlovchi, ikkinchisi tarkibida – qaytaruvchi element bo‘ladi. Bitta modda tarkibidagi elementlardan biri oksidlovchi, ikkinchisi qaytaruvchi bo‘lsa, bunday oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari ichki molekulyar bo‘ladi. Har xil oksidlanish-qaytarilish darajalariga ega bo‘lgan bir xil element atomlari qatnashgan oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarni ham ichki molekulyar reaksiyalar qatoriga kiritish mumkin. Masalan,

NH₄NO₂N₂+2H₂O
singari reaksiyalar bunga misol bo‘la oladi. Bir xil oksidlanish darajasiga ega bo‘lgan bir tur element o‘z-o‘zini oksidlab, o‘z-o‘zini qaytarsa, bunday reaksiyalarga disproporsiya (dismutatsiya) reaksiyalari deyiladi.
Agar ta’sirlashuvchi moddalar tarkibidagi bir xil element oksidlanish-qaytarilishda qatnashsa, bunday reaksiyalarga sinproporsiya (konmutatsiya) reaksiyalari deyiladi. Masalan,
H₂SO₄+3H₂S4S+4H₂O.
Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga koeffitsientlar tanlashning elektron va ion–elektron balansi usullari mavjud.
Tenglamalarga elektron balansi usuli asosida koeffitsientlar tanlash quyidagi bosqichlardan tashkil topgan:
1. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyasi va oksidlanish darajasini o‘zgartirayotgan elementlarning oksidlanish va qaytarilish yarim reaksiyalari sxemalari tuziladi (ikkinchisida oksidlanish darajalarini o‘zgartirayotgan elementlar ko‘rsatiladi). Masalan:
MnS+HNO₃MnSO₄+NO₂+H₂O;
S^-2S⁺⁶ va N⁺⁵N⁺⁴.
2. Mazkur yarim reaksiyalarda qatnashayotgan elementlarning bergan va qabul qilgan elektronlari ko‘rsatilgan tenglamalari tuziladi:

S^-2–8eS^+6 N^+5+eN^+4

3. Yarim reaksiyalar uchun zaryadlarning saqlanish qonuni bajarilishini (berilgan va qabul qilingan elektronlar sonining tengligi) ta’minlovchi ko‘paytuvchilar tanlangan elektron balansi tenglamalari tuziladi:

S ^-2–8eS^+61 N^+5+eN^+4 8

4. Reaksiyaning sxemasiga tanlangan ko‘paytuvchilar stexiometrik koeffitsientlar (1 raqami ko‘rsatilmaydi) sifatida qo’yiladi:
MnS+8HNO₃MnSO₄+8NO₂+H₂O.
5. Ayrim hollarda ta’sirlashuvchi oksidlovchi yoki qaytaruvchining bir qismi o‘z oksidlanish darajasini o‘zgartirmaydi. Bunday hollarda stexiometrik koeffitsientni tanlash tenglamaning o‘ng tomonidan boshlanadi. Masalan, Cu+HNO₃Cu(NO₃)₂+NO+H₂O reaksiyada

C u^0–2eCu^+23 N^+5+3eN^+2 2

a) Cu+HNO₃3Cu(NO₃)₂+2NO₂+H₂O.
b) 3Cu+8HNO₃3Cu(NO₃)₂+2NO₂+H₂O.
6. Reaksiyada o‘z oksidlanish darajasini o‘zgartirmagan elementlari bo‘lgan moddalar uchun koeffitsientlar tanlanadi:
MnS+8HNO₃MnSO₄+8NO₂+4H₂O.
3Cu+8HNO₃3Cu(NO₃)₂+2NO₂+4H₂O.