O. F. Fayzullayev, O. O. Fayzullayev, L. U. Maxmudov

12.2.3. Kislota va asoslar haqidagi hozirgi tasavvurlar
Kislota va asoslar haqida qator nazariya, gipoteza va kontseptsiyalar mavjud. Kislota va asoslarning Arreniusning elektrolitik dissotsiatsiya nazariyasi asosidagi tasavvurlari Ostvald tomonidan olg‘a surilgan edi. Unga ko‘ra kislotalar deb, dissotsilanganda vodorod va kislota qoldig‘i ionlarini hosil qiladigan murakkab moddalarga aytiladi. Asoslar  dissotsilanganda metall va gidroksil ionlari hosil qiladigan murakkab moddalardir. Dissotsilanganda H⁺ yoki OH^- ionlari hosil qilmaydigan qator murakkab moddalar ham borki, ular kislota yoki asos xossalarini namoyon etadi. Bunday moddalarning kislotaasos xossalarini tushuntirish uchun bir necha nazariya va gipotezalar tavsiya qilingan. Hozirgi vaqtda solvosistema, proton (BrenstedLouri), elektron (Lyuis), proton-elektron-gidrid (Kreshkov) va boshqa qator tushunchalar bizning kislota va asoslar haqidagi tasavvurlarimizni ancha boyitadi.
Proton nazariyasiga ko‘ra kislotalar deb, proton donorlariga, asoslar deb, proton akseptorlariga aytiladi. Elektron nazariyasiga ko‘ra elektron akseptorlari kislotalar, elektron donorlari esa asoslar deb ataladi. Proton-elektron-gidrid kontseptsiyasiga asosan berilgan sharoitda proton donori yoki elektron akseptori bo‘la oladigan barcha moddalar yoinki kationlar kislotalar, proton akseptori yoki elektron donori bo‘la oladigan modda (ion) lar asoslar deyiladi. Bir reaksiyada kislota bo’lgan zarracha boshqa reaksiyada asos bo‘lishi mumkin. Bu u ishtirok etayotgan konkret sharoitga bog‘liq.
12.16. Proton nazariyasiga ko‘ra quyidagi NH₃, CH₃NH₂, CH₃OH, KNH₂, HCl, HNO₃, NaCl, NH₄OH moddalardan qaysilari asos hisoblanadi? (Javob: NH₃, CH₃NH₂, KNH₂, NH₄OH).
12.17. Proton nazariyasiga ko‘ra quyidagi NH₃, H₂SO₄, CH₃NH₂HClO₄, CH₃OH₂⁺, KHSO₄, MgOHCl, NH₄NO₃, NaCl, (NH₄)₂SO₄ moddalardan qaysilari kislota hisoblanadi?
(Javob: H₂SO₄, CH₃NH₂HClO₄, CH₃OH₂⁺, KHSO₄, NH₄NO₃, (NH₄)₂SO₄).
12.18. Elektron nazariyasiga ko‘ra quyidagi FeSO₄, Al(ClO₄)₃, K₂SO₄, MgCl₂, NH₃, BCl₃, NH₄OH moddalardan qaysilari asos hisoblanadi? (Javob: NH₃, NH₄OH).
12.19. Elektron nazariyasiga ko‘ra quyidagi FeSO₄, Al(ClO₄)₃, K₂SO₄, MgCl₂, FeCl₃, NH₃, BCl₃ moddalardan qaysilari kislota hisoblanadi? (Javob: FeSO₄, Al(ClO₄)₃, FeCl₃, BCl₃).
12.20. Quyidagi reaksiyalarda qatnashayotgan ta’sirlashuvchi moddalardan qaysilari proton-elektron-gidrid kontseptsiyasiga ko‘ra kislota hisoblanadi?
a) NaOH+H₃PO₄NaH₂PO₄+H₂O;
b) NaOH+NaH₂PO₄Na₂HPO₄+H₂O;
c) NaOH+Na₂HPO₄Na₃PO₄+H₂O.
(Javob: a H₃PO₄, b NaH₂PO₄, c Na₂HPO₄).