Nurmuhammedov shahbozbek

Xo’jaligining umumiy tarifi. Revolyutsiyaga  qadar Xitoy  yarim  feodal, kolonial   davlat  bulib,  iqtisodiyotining  tuzilishi  va  ishlab  chiqarish  kuchlarining  u  qadar  rivojlanmaganligi  bilan  ajralib  turadi .Mamlakatda  faqatgina  qishloq  xo’jaligi  tarqoq  joylashgan  sanoat  tarmoqlariga  ega bo’lib , zamonaviy  industriya  kam  edi . Mamlakatning  iqtisodiy  holati  kapitalistik   bozorga  bog’lanib  kolgan  edi.  Xitoyda  Xalq  hokimyati  o’rnatilgandan  so’ng bir  muncha  rivojlandi. Jumladan  avloddan –avlodga o’tayotgan  kambag’allik  illatlari  yo’qoldi. 

Xitoy Xalq  Respublikasi  milliy  daromadida sanoat  va  qishloq xo’jaligi  mahsulotlarining  bazi bir  turlarini  ishlab  chiqarish  bo’yicha Dune  mamlakatlari  ichida   yetakchi  o’rinlarni  egallaydi .

Xitoy Xalq Respublikasi  ekonomikasi  ko’p  ukladlidir .  Uning  5 ta formatsiyasi  mavjud, davlat  sektor, jamoa  individual, kapitalistik davlat  va  doimiy  sektorlardir.

Sanoati: Revalyutsiyaga qadar Xitoy iqtisodiyotida sanoatni urni sezilarli emas edi. 1946- yilda milliy darromadlarni 10 % gina kaysi sanoatga tog’ri kelar edi. 1949- yilda mamlakat daryoda ko’mir ishlab chikarish bo’yicha 9, chugurn qo’yish bo’yicha 23, po’lat eritish bo’yicha 26, elektr energiya ishlab chikarish bo’yicha 25 o’rinda turadi.

Sanoat tuzilishi unchalik murakkab emas edi. Faqatgina sanoqli shu bilan birga yirik korxonalarga ega edi. Anman metallurgiya kombinati, Kayluon kumir koni, Dolnemdoj kemasozlik va paravoz ishlab chiqarish zavodi. Foshun elektr texnika jixozlari ishlab chikarish zavodi, mukden texnika jixozlari ishlab chiqarish zavodi va bir qator ximiya zavodlari misoldir. Bu korxonlarning deyarli hammasi chet elliklar qo’lida edi.

XXR sanoat  korxonalarining katta kismi  mayda korxonalardir. Mayda korxonalarda  53% aylanma sanoat mahsulotlari,  o’rta korxonalarda 19% va yirik korxonalarda  28% mahsulotlar ishlab chiqariladi,

Mamlakatda barcha sanoat korxonalarining 13,1% oziq-ovqat  sanoatiga, 9,6% mashinasozlikka, 4,7% to’qimachilik sanoatiga, 2,4% qurilish materiallari sanoatiga,2,2% ko’mir kazlov sanoatiga, 10,8% mashinalarga ishlov berish  zavodlariga, 7,7% ozik-ovkat mahsulotlarini kayta ishlovchi sanoat tarmqklariga to’g’ri keladi.

Engil sanoat Xitoyda  yuz bergan revolyutsiya galabasiga qadar ham yuz bergan va hozir ham sanoat tarmoqlarining bosh tarmog’i hisoblanad[2]

Xitoy oziq-ovqat sanoati 40 ta kichik tarmoqlarga bo’lingan, lekin un mahsulotlari,  hayvon yog’lari, kand shakar, baliqchilik, go’sht, konserva, tuzlangan mahsulotlar,tamat, vinochilik va boshqalarga bo’linadi. 40 yil ichida mashinasozlik sanoati Xitoyning qayta ishlovchi sanoat tarmog’iga aylandi. Bu tarmoq korxonalarida  17 mln dan ortiq aholi banddir. Bu tarmoq mahsulotlari eksporti -2,3mlrd dollarni tashkil etadi.

Mashinasozlikning yirik markazi Shanxay bulib tayyor mahsulotning 1/3 qismini beradi. Ishlab qikarilayotgan mashina texnik mahsulotlarining asosiy markazlari  Shenslyan, tyantszin, Xarbin, Pekin, Layan, Dalyan va boshqa bir qator mamlakatning yirik shaharlaridir. Og’ir mashinasozlikning asosiy markazlari –Shenyan,Tayyuan, Yaoyan, Lanchjou, Shanxay, Guanjon,Fuloertszu  provintsiyalaridir. Transport mashinasozlik ichida temir yo’l mashinalari ishlab chiqarish rivojlangan. Lokomativlar ishlab chikarish bo’yicha Xitoy dunyoda 2-urinni egallaydi.Bu tarmokning yetakchi korxonalari Pekin, Dolyan, Sitsikar, Chanchun,  Shunyan, Datun, TSindai,va Changa provintsiyalarida joylashgan.   Mamlakatda yirik dengiz yuk kemalari, tanker ishlab chiqarilmokda.

 Mamlakatda 14 ming  energiya obektlari mavjud. Yirik sanoat markazlari   Lyaonin, Girin, Xarbin provintsiyalaridir. Yokilgi –energetika resurslarining  21%  neftni  qayta ishlov  sanoati ga to’g’ri keladi .  

Xitoyda 2,3 ming rangli metallurgiya korxonalari bor. Asosiy markazlari Lyaoninb- Xunan, Yunnant, Gansu, Guansi- Chjuan avtonom rayonlarida joylashgan. Xitoy oxaktosh, gips, yukori sifatli glin zapaslari buyicha dunyoda birinchi o’rinni egallaydi.