Nurmuhammedov shahbozbek

Ma’ruza 15: Italiya

Reja:

15.1. Italiyaning umumiy geografik holati.

15.2. Tabiiy resurslar ulardan foydalanish va muhofoza kilish.

15.3. Davlat tuzimi, davlat tarixi

15.4. Demografik xususiyatlar va urbanizattsiyasi.

15.5. Xo’jaligining umumiy tarixi unga ilmiy texnika inqilobi tarixi.

15.6. Sanoat tarmoklari joylashi va rivojlanishi.

15.7. Qishlok xo’jaligi.              

15.8. Transport tarmoqlari

15.9. Iqtisodiy tafovutlari – tashqi iqtisodiy aloqalar.

 

Tayanch so’z va iboralar:umumiy geografik holat, ma’muriy chegara,  demografik xususiyatlari, xalq hokimyati, tabiati, foydali qazilmalari, iqlim sharoiti tuproqlari, flora va faunasi,  demografik portlash, urbanizatsiya, yirik shaharlari, sanoat uzellari, sanoat markazlari, proventsiyalari, sanoatning besh tarmog’i, ogir sanoat, qazlov tarmog’i.

 

Rasmiy nomi – Italiya Respublikasi, Poytaxti – Rim Xududi – 304 ming km^2,Aholisi –60,6 mln. 

Davlat tili – Italyan,,Dini – aholisining asosiy qismi protestantlar, qolganlari musulmonlar, yahudiylar. Pul birligi – Yevro.

Yevropa janubida O’rta dengiz xavzasidagi davlat Apelin yarim orolining Sitsiliya dardiniya va birqancha mayda orollarini uz ichiga oladi. G’arbdan Fillandiya shimoldan Shvetsariya sharq Yugaslaviya bilan chegaradosh. Mamlakat qirg’oqlarini g’arbdan Luchuriy dengizi Tirren dengizi bilan janubda O’rta yer dengizi. Ioni dengizi bilan Sharqdan Adriatika dengizi bilan chegaralanadi.

Sardiniya, Sitsiliya, Elba orollari va bir qancha kichik orollar ham Italiyaga qarashli. Italiya hududi janubda va g’arbda O’rta yer dengizi tutash. Chegarasining umumiy uzunligi 1899,2 km. Hududining 80% tog’ va qirlardan iborat.

 Italiyaning shimolida Alp tog’lari joylashgan. Alp va Apenlin tog’lari oralig’ida Po daryosi vodiysi bilan Lombard tekisligi joylashgan. Harakatdagi vulqonlar ko’p. Ular orasida Vezuviy (1277 m) va Etna (3323 m) Sitsiliya orollari joylashgan. Italiyaning asosiy daryolari Po va Tibr mamlakatda ko’llar ko’p. Asosiylari Gorda, Logo – Madjore, Kemo[1]. Mamlakat teritoriyasi 3 qismdan iborat. Materik qismi yarim orol (Apenin) va orollar qismiga Sitsiliya va Sardinya va boshqa mayda orollardan iborat. Apenin yarim orolda Apenin tog’lari mamlakatning g’arb materik qismida shimoliy tomonlarda g’arb Alp va Sharq Alp tog’ tizimlardan iborat tog’lar bilan o’ralgan. Tog’ va tog’li teretoriyalar mamlakatning ѕ qismini tashkil etadi. Orollarda ham yirik tog’lar bor. Sitsiliyada 3323 metrli Etna vulqonlar bor. Italiya foydali qazilmalarga boy emas. Oltingugurt asosan marmar toshlardan energiyaga resurslarga kambag’al suv va gadan olinadi.

Temir rudalari juda ko’p. Rangli meterlardan alyumin mis rux. Rutut surma, mo, pominetal rudalarning zapasi bo’yicha kon mamlakat o’rtasida 2chi o’rinni egallaydi. Ximiya xom ashyolari. Oltingugurt, pirit koalin tosh tuzlari va xokazolar bor. Tosh ko’mir, tabiiy gaz Sitsiliya orollarda. Daryolar asosan shu 4 tog’ dengizga quyiladi. Tibr, Po kabi yirik daryolari bor. 20% teritoriya o’rmonlar bilan qoplangan. Doimiy yashil o’rmonlar suptropik tipdagi mindal, palma, dub, sosna yel kabi o’simliklar o’sadi.

 Zichligi bo’yicha Inderlandiya, Belgiya, Buyuk Britaniya, Germaniya kabidir. 60% ortiq aholi shaxarda yashaydi. Italiyaning gigant shaharlari yo’q.

  Katta shaxarlar kam ammo rivojlangan regional markazlar ko’p. 4ta millioner shaharlari Rim, Milan, Neopal, Turin ular atrofida achlameratsiya shakillanmoqda. Aholi tarkibida sanoat va qurilishda -44% qishloq xo’jalik – 17%  savdo va xizmatda 33, transportda 6% va hokazo. Sinf tarkibida shahar va qishloq asosiy ahamiyatga ega. Milliy boylikning asosiy qismi yirik burjuaziya va yer egalarda. 1,7 ming ishsizlar bor. 7,5 % mehnat resurslari hisoblanadi[2]. Italiya uchun doimiy Emigratsiya xarakterli. Har yili 10 minglab kishi ketib turadi, chunki ishchi mehnatkashlarning turmush darajasi eng past bo’lgan kopital davlatlardan biridir. Emigrentlar oldinlari okean orti mamlakatlarga ketsalar etnik urbanizatsiyadan so’ng un bozor mamlakatlarga Germaniya, Frantsiyaga mavsumiya va vaqting emingratsiya kuchaydi. Bu Emigratsiyalardan u davlatlar og’ir mehnatda arzon ishchi kuchi sifatda foydalanadilar.

 Ayrim mahsulotlarning ishlab chiqarishda esa 1-o’rinda turadi. Milliy daromadning jon boshiga hisoblangan ancha past 20-o’rinda turadi. Hozirgi vaqtda davlat birlashmalari 20% ishlab chikarishda sanoat mahsulotning beradi. Ayrim davlat birlashmalari juda yirik. Masalan: Neftni qayta ishlovchi ENI monopiyasi Yevropadagi yirik mamlakatlardan biridir. Italiyadagi yirik monopiyada FINT 90% avtomobilning ishlab chiqariladi. Uning firmalari Germaniya, Frantsiya, Belgiya, Angliyada joylashgan.

“Montedison” firmasi 80% ximiyaviy tolani ishlab chiqariladi. Sanoat mahsulotlarning ishlab chiqarilad. Elektr texnika rezinalariga ishlab chiqarish yirik monopoliya Yevropa iqtisodiy hamkorlari va SSHA bilan birlashtirilgan. Italiya xo’jalik oldi foydasi ko’proq kichik va o’rta mamlakatlardagi korxonalari hisoblanadi.

 Qora metalurgiya – asosan ko’p tonna xom ashyo ishlaydi. Asosan port shaharlarda Taranta, Neopal, Genus, Triestya va xokazo shaxarlarda rivojlangan.

Rangli metal asosan o’zining xom ashyosi alyumin, mis, rux, rutut Sardinyada mamlakatning janubiy sharq teritoriyalarda ko’p foydali qazilmalar bor.

Mashinasozlik asosiy tarmoq bo’lib, sanoatning 40% mahsulotlarining beradi. Tarmoqda transport mashinachi, (avtomobil kemasozlik) tanksozlik, radiotex, texnologiya elektron jixozlar yuqori o’rinni egallaydi. Avtomobil ishlab chiqarish Turin, Milanda rivojlangan. Isaopol kemasozlik Genus, Livarno, Tarunto, Trestuda rivojlangan. 1830000 avtomobil ishlab chiqarish (1986 yilda).

Ximiya sanoati: Mamalakatdan keyingi 2 o’rinda turadi. Neft ximiya, ximiyaviy tola, plasmassalar ishlab chiqarish neft ximiya bozorida rivojlandi. Kislotalar ishlab chiqarish, o’g’itlar, bo’yoqlar ishlab chiqarish rivojlangan.

Engil sanoat: to’qimachilik alohida o’rinni egallaydi. Paxta va shoyi matolarni tikadi. 1g’6 sanoat mahsulotning beradi. Mamlakat import xisobiga rivojlangan. Oziq -ovqat sanoatida sut, qand, un tortish, tolani ishlab chiqarish rivojlandi. Yog’, moy, makron janubda rivojlandi.

Qishloq xo’jaligi: Mamlakat teretoriyasida barcha mo’tadil iqlim ekinlarining yetishtirish imkoniyatiga ega. Suptropik ekinlari uzumchilik imkoniyatlari bor. Ikki tarmog’i undan so’ng yana bir tarmog’ yangi texnikaviy texnalogiya bilan ximiyaviy o’g’itlar bilan to’la ta’minlandi. G’arbiy yevropa davlatlariga nisbatan rivojlanishda katta farq bor. Italiya xo’jaligida kapitalistik xo’jalik Pomeshchik xo’jaligi, yersiz dehqonlar xo’jaligi tiplari xarakterli. Yerning ijaraga berish rivojlangan. Qishloq xo’jaligi intiluvchi jixatidan Fransiyadan keyingi o’rinda turaldi.

 

                           Italiya davlatining iqtisodiy ko’rsatkichi

                             

Davlat Noma

Maydoni

Aholisi

YaMM

Eksporti Importi

Asosiy sanoat tarmoqlari

Italiya

3011230 km^2

57800000

998,9 mlrd $

Mashinalar, ularning jixozlari, to’qimachilik yozuv mashinalari, elektropriborlar Neft, jun

Avtomobilsozlik, kimyo sanoati, metalurgiya, po’lat eritish, oziq-ovqat, to’qimachilik kiyim – kechak va poyafzal ishlab chiqarish

 

Italiya mamlakatlarida tovar qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirishga e’tibor kuchaygan bo’lishiga qaramay, ular hamon an’aniviy farq o’zlari uchun iste’mol mahsulotlari ishlab chiqaruvchi notovar xo’jalik mahsulotlari bo’lib qolmoqda. Chorvachilik:  9,2 mln qora mol, 9,1 mln  cho’chqa, 11,1 mln qo’y mavjud. Sut, go’sht asosan shimoliy rayonlarda rivojlangan. 

  Transporti: Transportning hamma turlari rivojlangan avtomobil, dengiz transporti trubapravord, aviatsiya transportlari rivojlangan. 30,4 ming km temir yo’l bor. 14 ming km yo’l elektrlashgan. Temir yo’llar shimoliy Italiyada juda zich. Apilin yarim orolida siyrak, shimoliy janbiy sharqdan g’arbga ketgan. Avtomobil transporti 30 ming km bo’lib, 22,8 mln. dan ortiq avtomashinalar bo’lib, 21mln yengil avtomobillar. Dengiz transportlari 9/10 qismi tashqi yuklarni tashiydi. Bosh dengiz porti Geniya, Niapol, Vinetsiya, Trepessi, Spetsiya, Barn. Genuya o’rta yer dengizida yirik port xisoblanadi. 500 ming tankerlarni qabul qiladi. Rekratsion resurslarga boy. Har yili 15 mlndan ortiq turistlar kelib ketadi. Italiyaning asosiy savdo hamkorlari: YeH mamlakatlari, AQSH, OPEK mamlakatlari.

Temir yo’llarning uzunligi 20011 km avtomobil yo’llari 294410 km. Ichki yo’llari 2400 km. Dengiz portlari Ankona, Vinetsiya, Genoya, Sardiniya, Spetsiya, Livarno, Niapol, Palyarma, Taranto, Triest. Italiyada yo’lovchi tashish transportida avtomobil transporti yetakchilik qiladi. 

Tashqi iqtisodiy aloqalari asosiy sheriklari YeIX mamlakatlari va AQSH 48% ekin, 44 % YeX mamlakatlariga to’g’ri keladi. Uning tashqi savdo tashkil etiadi. Sattsilog mamlakatlarga eksporti 4 % ni, importi 5 % ni tashkil etadi. Sobiq SSSR alohida o’rin tutadi. Italiyadan trubalar yirik neft maxsulotlarini oladi. Paxta, neft, gaz, temir rudalarini Italiyaga beradi.