Nurmuhammedov shahbozbek

Ma’ruza 14: Buyuk Britaniya

Reja:

13.1.Buyuk Britaniya umumiy geografik holatiga ta’rif

13.2.Tabiiy resurslar ulardan ratsional foydalanish muhofaza qilish

13.3.Davlat tuzilishi va davlat tarixini rivojlantirish

13.4.Demokratik xususiyatlari va urbanizatsiya

13.5.Xo’jaligining umumiy ta’rifi I.T.I. ning ta’siri

13.6.Sanoati joylashishi va rivojlanishi

13.7.qishloq xo’jaligiga tar’rif

13.8.Transport tarmoqlari

13.9.Iqtisodiy tafovutlar va rayonlari,tashqi iqtisodiy aloqalari

 

Tayanch so’z va iboralar:  Buyuk Britaniya, ma’muriy chegara,umumiy geografik holati , demografik xususiyatlari, xalq hokimyati, tabiati, foydali qazilmalari, iqlim sharoiti tuproqlari, flora va faunasi,  demografik portlash, urbanizatsiya, yirik shaxarlari, sanoat uzellari, sanoat markazlari, proventsiyalari, sanoatning besh tarmog’i, og’ir sanoat, qazlov tarmog’i.

                                                                      

Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya qirolligi Britaniya orollarida joylashgan. Uning maydoni 241 ming km.kv Poytaxti – London.

Buyuk Britaniya Birlashgan tarkibiga Angliya, Shotlandiya, Uelvs va Shimoliy irlandiya kiradi. Mamlakatning xalqaro dengiz va havo yo’llari kesishgan yerdagi orollarda uchun qulay sharoit tug’iladi.

Buyuk Britaniya yer yuzasi asosan pasttekishlik, Angliyaning shimoli - g’arbi tog’likdan, markazi va janubi – sharqi tekislik va pasttekisliklardan Shotlandiyaning qirg’og’i egri – bugri, shimoliy qismi tog’ va chuqur Geon-mor depresnosi 2 qismga bo’lib turgan. Shimoliy Shotlandich tog’ligidan iborat. Bu ikkala qismining  janubida mamlakatning eng baland cho’qqisi Ben – Nevis 1343 metr ko’tarilib turibdi. Graipian tog’laridan janubdan Shotlandiya past tekisligi undan janubroqda janubiy Shotlandiya qiri balandligi 842 metr joylashgan. Kembri tog’lari Skofell tog’i 978 metr qad ko’targan. Angliyaning g’arbiy qig’og’ida keng qo’ltiqlar, markaziy va janubiy qismlarida past tekisliklar, kuesta tipidagi qator assimetrik tepalar bor. Shimoliy Irlandiya ayrim kichik qirlardan iborat.

Mamlakat Britaniya orollaridan iborat davlatlar dengiz yo’llaridan Yevropa davri dunyo okiani chiqib Amerika – Afrika blan aloqa qiladilar.

Shimoliy dengiz Yevropadan ajratib turadi. Mamlakat relefi ikki tipga bo’linadi. Shimoliy va g’arbiy. O’rtacha balandligi tog’lar massivlari janubiy - sharqda esa past tekislikdan iboratdir. Foydali qazilmalari kam. Asosiy temir rudasi va yuqori sifatli toshko’mir qazib chiqariladi. Toshko’mir aniqlagan umumiy zaxirasi 170 milyard tonna. Markaziy – shimoliy Angliya tarkibida janubda Uels o’rta Shotlandiya mavjud. Shimoliy dengiz qirg’oqlaridagi neftlari ohaktosh o’rnashgan neft 2 milliard tonnadan ortiq zaxiralarga ega. Mamlakat markaziy qismida temir rudalari sifatli kaolin, osh tuzi, magniy kabi foydali qazilmalarga boy. Kornual yarim orolida rux, qalay kabi metall rudalari bor[1].

 Oldin o’rmon resurlari ko’p bo’lgan. Keyinchalik o’rmonlar kesilib, yo’qolib ketgan, ayniqsa, mashinasozlik, sanoati uchun ishlatildi. O’rmonlar bilan qoplangan maydonida 7 % tashkil etadi. Mamlakatning yog’ochga bo’lgan extiyojini 15 % qondiradi.

Davlat tuzilishi Buyuk Britaniya – Parlamentor monarxiya. Davlat boshlig’i qirol va qirolicha boshqaradi. Mamlakatnin yagona konstitutsiyasi yo’q. Davlat tuzumi konstitutsiya o’rnida qo’llaniladigan akt urf – odatlarga asoslangan. qonun chiqaruvchi oliy organi – parlament. Parlament qirol va ichki palatadan iborat. Shimoliy Irlandiya ma’muriy avtanomiya huquqiga ega bo’lib, uni qirol tayinlagan gubernator boshqaradi. Buyuk Britaniyaning dengiz orti mulklari deb nomlanib, ular to’liq mustaqil davlat hisoblanmaydi. Shunga qaramasdan ular o’z – o’zini idora qilish huquqiga va qonunchilik organlariga ega. Asosiy partiyalari: Konservatorlar partiyasi, Leyboristlar partiyasi liberal demokratlar partiyasi, Shotlan milliy partiyasi kiradi. Natoga a’zo. Harbiy harajati ko’payadi. 1673 yil yanvardan Yevropa iqtisodiy hamjamiyatiga a’zo bo’lgan. Rasmiy boshlig’i 1752 yildan Yelizavetta II boshqargan. qonun chiqaruvchi organlari, monarxiya jamoalari palatasi iborat parlamentga ta’luqlidir.

Haqiqiy hokimiyat partiya tomonidan tuziladi, ministrlar kabineti qo’lida. Bosh ministr 1775- yildan 1790- yilgacha Titcher edi.

   Xo’jaligining umumiy ta’rifi ikkinchi jahon urushi vaqtida Buyuk Britaniyaning bir qancha shaharlari juda vayron bo’ldi, savdo aloqalari uzulib qoldi. Sanoat ishlab chiqarish mahsulotlari 1950 -yilda 86 % dan, 1980- yil 48 % gacha kamaydi. Mamlakat 6 – o’ringa tushib qoldi. Eksporti shu davrda 7 % dan, 6 % gacha kamaydi. Shunga qaramay dunyo mamlakatlari ichida yirik iqtisodiy mamlakatlar bo’lib turibdi. Bank Straxavaniya ishlari haddan tashqari kengaydi. Bu soha bo’yicha Buyuk Britaniya ikkinchi o’rinda turadi. Keyingi yillarda mamlakat xo’jaligi ko’proq tashqi bozorga qaramligi ortib bormoqda. Homashyoning to’la oladi. Mamlakat xo’jaligi mustamlakalar tugatilgan sari xom-ashyo foizi qisqarmoqda. Milliy daromadda ham kamayishi bo’lib, 79 -yilgaginga nisbatan 80 yilda 16-13 % ga kamayadi. Xo’jaligining moddiy ishlab chiqarish strukturasida 68,3 % sanoat 16,1 % transport va aloqa 10,3 % qurilish 5,3 % qishloq xo’jaligi bermoqda. Ishlab chiqarish maydoni bo’ylab joylashishda o’zgarishi kam. Oldin ham sanoat ishlab chiqarish keng va qishloq xo’jaligiga ham 4/5 qismini Angliya bergan bo’lsa, hozir ham saqlanib kelmoqda. qishloq xo’jaligi intensiv rivojlanmoqda. Buyuk Britaniya qishloq xo’jaligida band iqtisodiy faol aholi salmog’i dunyo bo’yicha eng kamdir. qishloq xo’jaligi mamlakat uchun zarur bo’lgan oziq - ovqat mahultini yarmini beradi.

Buyuk Britaniya qishloq xo’jaligiga qaraganda sanoati juda ustun turgan yuqori darajada rivojlangan industirial mamlakatligaga olmoqda. Buyuk Britaniya sanoat ishlab chiqarish jihatidan kapitalistik dunyoda 5 – o’rinni egallaydi. Barcha sanoat mahsulotlarining 2/3 qismi og’ir industriya hissasiga to’g’ri keladi. Fan- texnika taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lgan tarmoqlar. Atom energetika elektron jihozlar ishlab chiqarish va neft ximiyasi ancha tez rivojlandi. Buyuk Britaniya ekonomikasining urushdan keyingi davri rivojlanishi Davlat monopolistik kapitalizmning kuchli ta’siri ostida bormoqda. Davlat yirik kompaniyalarda ishtirok etadi. Deyarli barcha sanoat ishlab chiqarishi anashu kompaniyalar nazorati ostida turadi. Buyuk Britaniya sanoati rivojlangan yirik kapitalistik mamlakatlarda xo’jalik mavqei bilan AQSH, GFR va Yaponiyadan keyin turadi. Buyuk Britaniya xo’jaligi jahon sanoat ishlab chiqarishda savdo va ko’p mustamlakalari eksplutatsiya qilishda uzoq vaqt monopolistik o’rinni egallab kelganligi natijasida tarkib topgan. Mustamlakalar asosiy xom-ashyo va oziq ovqat manbai ham bo’lib, zarur oziq ovqat va xom-ashyo 2/3 qismini Buyuk Britaniya ulardan oladi. Buyuk Britaniya ishlab chiqarish va kapital yuksak darajada rivojlangan mamlakat hozirgi vaqtda ishlab beruvchi sanoat kapitalining konsentratsiyalash darajasi jihatidan faqat AQSH dan keyinda turadi.

Fan – texnika bilan bog’liq bo’lgan tarmoqlar AES bo’lib, jihozlari ishlab chiqish neft ancha tez rivojlanmoqda. Buyuk Britaniya eksportining asosiy xususiyati uning tashqi savdoga bog’liqliga asosan chetdan chiqib xom-ashyoga asoslanadi va tayyor buyumlarning ko’p qismini ekspert qilinadi.

Sanoati Buyuk Britaniya yuqori darajada rivojlanib individual mamlakat sanoatni 50 % milliy daromadning ekspertning 90 % sanoat mahsulotlari hisoblanadi. Asosiy xom-ashyo sanoati uchun import qilinadi. Ayniqsa, mashinasozlik energetika ximiya sanoati mahsulotlaridir.

Yoqilg’i energetika sanoati: Yuqori darajada rivojlanib Toshko’mir qazib olish neft tabiiy gaz hisobiga gidroresurslar salmog’i kam ko’mirni salmog’i kamayib neft va gazni ortib olmoqda. Shunga qaramay. Janubiy - g’arbiy Osiyo Vineseula, Indaneziya Davlatlaridan oladi. Atom energiyasi ham tez rivojlanmoqda. Ko’mir qazib olish bo’yicha 1-o’rinda Yorksher havzasi turadi. 50 % ni tashkil qiladi.

Metallurgiya – mahalliy ruda metallurgiyaning to’la ta’minlaydi. qadimiy tarmoq metallurgiya hisoblanadi. Mamlakat monopoliyalar Ispaniya va Kanadadan xomashyoning import qiladi. Asosiy metallni British yetil karparatsiyasinni monopoliyasi beradi. Po’lat va cho’yon ishlab chiqarish boshlarini Uels suonsi, kardifor hisoblanadi. 2/3 qismining beradi. Rangli metallardan mis, rux, alyuminiy kabilar mamlakat 1986 yil 97 mln tonna

 Mashinasozlik tarmog’i sanoat ishlab chiqarish jihozlari ishlab chiqarish bo’yicha 1-o’rinda turadi. Kemasozlik bo’yicha Klayd, Glazgo, Temza va boshqalar Angliya port shaharlarida kemasozlik rivojlangan. Tankisozlik keksa tarmoq - avtomat boshqaruv tanklaridan iborat. Mashinasozlik tarmog’ining asosiy markaziy Nyukasi sheffilyd  Glazgo. Yangi tarmoqlar ichida elektr texnika elektron sanoati avtomabilsozlik, samolyotsozlik kabi tarmoqlar rivojlanmoqda.

Ximiya sanoati  - neft himiya sulfat kislota, himiyaviy tolalar a’zot fosfor va kaliy o’g’itlar ishlab chiqarish janubiy Angliya Temza Lankasher, Angliyaning shimoliy sharqida rivojlangan.

To’qimachilik sanoati – import Xomashyoga asosiylari paxta, jun va boshqa tolali to’qish matolari rivojlangan.

2-jahon urushidan so’ng sun’iy toladan mato to’qish rivojlanmoqda.

Oziq - ovqat sanoati ko’p tarmoqli bo’lib, mamlakat maydoni bo’ylab tarqalgan. Mamlakat ichki rayoni bozori rivojlangan. Lankasher Yorksherda poligrafiya, yog’ochni qayta ishlash, qog’oz ishlab chiqarish port shaharlarda import homashyo hisobiga ishlab chiqarish rivojlangan.

          Foydalinadi. qishloq xo’jalik va baliqchilikda ishlab chiqarish hajmi. 1985 yilga nisbatan 6,1 % oshdi. Yalpi don hosili 25 mln tonnani tashkil qiladi. 13,3 mln qora mol 37 mln qo’y, 8 mln cho’chqa, 131,5 ming parafida boqiladi. Dehqonchilik donli ekinlar bosh o’rinni egallaydi. Bug’doy yiliga 1,4 mln tonna Shotlandiyaning shimoliy janubiy sharqida bug’doy arpa yetishtiriladi. Har yili 1 mln tonnadan baliq tutib mamlakatlar orasida Norvegiya, Daniya, Ispaniya keyin 4-o’rinda turadi[2].

         Transport hamma turlari rivojlangan. 17,9 ming km. Temir yo’llari shundan 4 ming km. elektrlashgan katta tosh yo’llari 357 ming km avtomobil parki 18,8 mln bo’lib, 16,5 mlnga teng asosiy transport magistrali London, Bringen, Manchestr va boshqa sanoat tarkiblari rivojlangan. Dengiz transporti kabataj yuklarning ham tashiydi. qudratli dengiz transportiga ega. Yuzlab kemalar xizmat qiladi. London, Liverpul, Glazgo, mamlakatlar qirg’oqlari bo’ylab portlar joylashgan.

Havo           transporti tashqi iqtisodiy aloqalar, eksprt, neft va mashina asbob – uskunalar, po’lat himiya sanoat mahsulotlari jun, gazlamalari rivojlangan.

Iqtisodiy geografik tafovutlari Buyuk Britaniya 5 ta asosiy qismga ajratiladi: janubiy qismida Buyuk Britaniya poytaxti London joylashgan, London Temza daryosi bo’yida, uning shimoliy dengizga quyidagi quyiladigan yeridan 64 km yuqorida joylashgan london porti yuk obordi jihatdan dunyoda eng katta portlardan biridir.  . Mamlakat tarixiy jihatdan 5 ta iqtisodiy rayonga bo’linadi.

1.     Janubiy Angliya rayoni turli xil sanoat tarmoqlari intensiv qishloq xo’jaligiga ega. Katta London sanoat markazi mashinasozlik, avtomabilsozlik, havo transporti elektr texnika neftni qayti ishlash, rangli metal va qadimiy poligrafiya oziq - ovqat sanoatlari rivojlangan. 25 % mamlakat sanoat maxsulutlari beradi. London atrofi bilan  7,5 mln aholi yashaydi.

2.     Markaziy Angliya rayoni keksa bo’lib, qorametullurgiya metalni qayti ishlash rivojlangan.

3.     Lankasher rayoni to’qimachilik sanoati rivojlangan. Sanoat markazi Manchestr 1 mln aholi yashaydi.

4.     Yorksher rayoni jungazlamalar ishlab chiqarmoqda, keksa rayoni Avstraliyadan yangi Zillandiyadan import qilinadi. SHeffild sanoati markazidir. Mashinasozlik, transport sozlik asbob – uskunalar rivojlangan.

5.     Shimoliy Angliya iqtisoidy rayoni – shimoliy sharqiy, shimoliy g’arbiy qismga bo’linadi. Shimoliy sharqida ko’mir metallurgiya, mashinasozlik, ximiya sanoati rivojlanmoqda. Nyukasel Sanferlent, shimoliy g’arbiy rayoni tog’ kon sanoati metallurgiya ishlab chiqarish rivojlangan. Chekka qismlari hisoblanadi. Buyuk Britaniya 3 ta tarixiy oblastlarga bo’linadi.

1.     Shotlandiya – shimoliy qismi Buyuk Britaniyaning SHotlandiya portlariga ega. Indializm, Glazgo 1 mln dan ortiq aholi yashaydi.

2.     Uels chuchuk rivojlangan intensiv sut go’sht chorvachilik, janubiy qismida sanoat toshko’mir qorametullgiya rivojlanmoqda.

3.     Shimoliy Irlandiya Buyuk Britaniya koloniyasi siyosat yurgiziladi. qishloq xo’jaligi ustun turadi.

Tashqi iqtisodiy aloqalari Buyuk Britaniya 80 yillar tashqi savdo balansi aktiv mamlakat bo’lib qoldi. Importining 2/1 qismning  yoqilg’i sanoat homashyalari va oziq - ovqat tashkil qiladi. Chetdan keltiriladigan tashqariga chiqariladigan mollardan ortiqligini qisman kemasozlikdan chet ellarga chiqariladigan kapitallardan olinadigan daromad bilan qoplanadi. Tashqi savdo /ariby Yevropaning kapitalistik mamlakatlari birinchi galda umumiy bozori mamlakatlari hisoblanadi. Buyuk Britaniya unga 1973-yilda a’zo bo’lib kelgan AQSH va hamkorlikka kirgan mamlakatlar bilan olib boriladi. Mamlakat tashqi savdosida sotsialistik mamlakatlarning hissasi uncha katta emas.