Nizomiy nomidagi tdpu termiz filiali

IONLARNING MEMBRANA ORQALI AKTIV TASHILISHI.

1. Ionlarning membranalar orqali faol tashilishining transport ATFaza turlari va xossalari.

Ionlar aktiv transporti sistemalarining ko’pchinigi energiya manbai sifatida ATF dan foydananib, ATF funksionan tabiati jihatidan fermentlardan iborat, transportchi ATFazalar ta’sirida gidrol iznanadi. U yeki bu fermentni ifodanash uchun ATFaza so’zi oldi ga tashiladigan ion bengisini qo’shib yezish qabul qiningin ( Na, K-ATFaza, Sa-ATFaza, N-ATFaza va щ.k.).

Prokariot va eukariot hujayralar transport ATFazalarni R, V va F dan iborat 3 turga ajratish mumkin.

R-turga mansub. ATFazalar uchun umumiy bo’lgan xossa, reaksiya davomida Ye~P shaklidagi fosforlangan intermediat hosil qininishi bo’lib, bu guruhga eukariot hujayralar plazmatik membranalari Na,K-ATFazasi, Sa-ATFaza va H-ATFazalari kiradi. Endo- yeki sarkoplazmatik retikulum Sa-ATFazasi, prokariotlar (E.coli, Str.faecalis) tashqi membranasida uchraydigan K-ATFaza ham shular jumlasidandir.

V-tur transport ATFazalar achitqi zamburug’i vakuonalari o’sim­nik topopnastlari hamda nizosomalar va sekret donachalarining membrana tuzinmalarida uchraydi. Ular asosan gradiyentga qarshi yo’lalgan N⁺ transportiniamalga oshiradi. Ammo ular transportchi fer­mentlarning eng katta guruhini tashkin etsada, afsuski, kam o’rganilgan.

F-tur ATFazalar, N-ATFazalar yeki (Fo+F₁)-ATFazalar, deb ham atanib, bakteriya membranasi xloroplast tinakoidlari va mitoxondriya ichki membranasida joylashgan. Bu xil fermentlar murakkab subbirliklar strukturasiga ega bo’lib, N⁺ aktiv transportini amalga oshiradi. F₁- ham ATF sintezi hamda uning gidrol izini kataniznaydi. Bunda ADF miqdori, mazkur ikkita funksionan faolnik o’rtasidagi, o’ziga xos "qayta unagich" rol ini o’ynab, u ko’payganda ATFa­za sintetaza aktivnigiga ega strukturaga, kamayganda esa, aksin­cha, gidrol aza strukturasiga ega bo’ladi. F ₀ membranaga gidrofob birikkan oqsil struktura bo’lib, u membranada N⁺ ga o’tkazuvchan, ammo onigomisin tomonidan bo’g’ib qo’yinadigan kanad hosil qiladi.

Navbatda, hujayrani o’rab turgan muhitga nisbatan hujayra ichida Na⁺ ning tuban, K⁺ ning yuqori konsentrasiyasini ushnab turish hamda ularning tashilishiga mas’un (Na,K-nasos) muщim transport sistemasini ko’zdan kechiramiz. Hujayraning fizionogik tinchlik holatda, mazkur jarayen uchun unda sinteznanadigan ATFning 1/3 dan ko’p qismi sarf etiladi. Natriy va kaliy ionlarining aktiv transporti nerv, muskun tolalarining elektr qo’zg’anuvchannigini ta’minnash, qandlar va aminokislotalar transporti hamda Sa²⁺ ning Na⁺/Sa²⁺ anmashinish yo’li bilan hujayradan chiqarinishi uchun zarurdir. Mazkur ATFazaning faolnanishi, ya’ni natriy va kaliy ionlarining membrana orqali tashilishi uchun, natriy hujayraning ichkarisidan, kaliy esa uning tashqarisidan ta’sir etishi nozim.

Struktura jihatidan, Na,K-ATFaza ikki xil subbirliklar: bog’lovchi va fosfornovchi markazlarga (70-100 kDa) ega asosiy () va funksiyasi hozircha noma’lum (45-55 kDa) - -subbirliklardan tashkin topgan. Faraz etinishicha, mazkur subbirnik, -subbirnik­ning membranaga birikishini osonlashtiradi va Na,K-ATFaza maxsus ingibitori - ouabainga yuqori sezgirnikka ega bo’lib reseptor vazifasini bajaradi.

R-tur ATFazaning katanitik sikli, har xil konformasiyaga ega, ikkita fosforlangan formalarni (Ye₁R i Ye₂R) o’z ichiga oladi.

E₁ + ATF  Ye₁ATF  Ye₁R  Ye₂R  R + Ye₂  Ye₁

Sikl davomida Na, K-ATFaza ishining quyidagi asosiy bosqichlari amalga oshadi:

1. 
   hujayra ichidan uch Na⁺ iolini birnashtirish va fermentning fosforlanishi (Mg²⁺ ishtirokida);
   
2. 
   bog’lovchi markazni membranining tashqi tomoniga ko’chirish (1- transnokasiya);
   
3. 
   uchta natriy ionni tashqi muhitga ajratib, tashqi muhitdan ikkita kaliy ionlarini biriktirib onish;
   
4. 
   fosfat kisnota qoldi g’ini ajratish;
   
5. 
   K⁺ iolini biriktirgan markazlarni sitopnazma tomonga o’tkazish (2- transnokasiya);
   
6. 
   2K⁺ ni sitopnazmaga chiqarib, undan 3 Na⁺ ni biriktirib onish va fermentning fosforlanishi.
   

Shunday qilib, 1 molekula ATF gidrol iznanganda 3 Na⁺ bilan 2K⁺ antiporti amalga oshadi, ya’ni membrana orqali elektr toki hosil qininadi. Aniqroq qilib aytganda, tashqi muhitga 3 Na⁺ning chiqari­nishi, 2K⁺ ning esa hujayraga kiritinishi membrananing ichki tomonida 1 ta manfiy potensialning paydo bo’lisha ekvivanent, ya’ni bunda Na,K-ATFaza elektrogen rejimda ishnagan bo’lib, chiqadi.