Nizomiy nomidagi tdpu termiz filiali

3. Biologik membranalar. Mol kanallarining xossalari.

Hujayra membranasining ion singdiruvchannigi, integran oqsillardan iborat. Ion kanallari tomonidan xam ta’minlanadi. Ion kanallarining ko’pchiligiga maxsuslik (tannovchannik): substrat konsentrasiyasi ko’payganda- to’yinish , substrat ananogi paydo bo’lganda (ion-bnokatorlar tomonidan ham) raqobatni bosiqtirinish. xossalari xarakternidir. Har xil kanallar orqali 1 sekundda 10⁶ - 10⁹ ion o’tadi. Kanalda yuz beradigan konformasion o’zgarishlar uni ochiq yeki yepiq holatga kentiradi. Bu xil o’zgarishlar membrana potensiali, kanalning ma’lum bir kimeviy moddalar bilan Ta’sirlashishi yeki kanal tarkibiy qismlarining maxsus fosforlanishi bilan shartnanishi mumkin.

Biologik membranalarda uchraydigan kanallar boshqarilishining, kami­da, uch xil usuni ma’lum.

Birinchi usuniga binoan, kanal elektr maydoni tomonidan boshqari­nadi. Membranada, qutblangannik holatining o’zgarishidan ta’sirna­nadigan, elektr zaryadiga ega qurilma mavjud bo’lib, u kuchlanish sensori nomi bilan yuritinadi.

Ikkinchi usuni, ion kanali, ma’lum bir kimeviy birikma yeki bi­rikma bilan ta’sirnashadigan reseptorga ega bo’lishi mumkin. Sodir bo’ladigan Ta’sirlashish natijasida kanal ochinadi.

Va nihoyat, kimeviy moddalilg membranadagi reseptor bilan Ta’sirlashishi hujayrada, proteinkinazaning faolnanishiga sabab bo’nuvchi, Ikkilamchi vositachi (Masalan, s-AMF) ning paydo bo’lishiga olib keladi. Vositachi o’z navbatida, ion kanalini fosforlab ochadi.

Birinchi tip kanallar elektr yo’li bilan boshqarinuvchi, . 2- va 3- tip kanallar esa kimeviy yo’l bilan boshqarinadigan kanallar deb ataladi.

Hujayra membranasining ion singdiruvchannigiga doir alohidanik­laridan yana biri, uning har xil ishora va kimeviy tabiatga ega moddalarni farqnay onish xossasidir. Bu xil ion- tannovchinik xos­saga asos bo’lgan prinsiplarni aniqlash - hujayra elektr faolnigi tabiatini tushunishning zaruriy sharti hisoblanadi.

Eng oddiy hollarda, moddalarning poralar orqali tashinish jaraye­ni keng doirada, tashinuvchi modda konsentrasiyasiga bog’liq bo’lmay, odatdagi elektro diffuziya tengnamasiga muvofiq tasvirnanadi. Bun­day hollarda singdiruvchannik koeffisiyenti (R) effektivnigi memb­rana yuza birnigiga to’g’ri keladigan kanallar soni (n), kanal radi­usi (r) va moddalilg suvdagi diffuziyananish koeffisiyentiga (D) bog’liq bo’ladi, ya’ni

R = r nD/l ,

bu yerda, l- membrana qalinligiga teng, kanal uzunligi.

Agar kanalda zaryadni guruhlar mavjud bo’nsa, u holda kanal ichidagi ionlar konsentrasiyasi, kontrol dagi o’rtacha potensian kattanigiga bog’liq holda yetadi, kamayadi. Natijada singdiruvchannik o’zgaradi. Shular bilan bir qatorda, kanalga kirgan ionlar ham potensianga ta’sir etadi. Undan tashqari, agar kanal tor bo’nsa, unga kirgan ionlar bir birining harakatlanishiga xalaqit beradi. Myunnins tax­miniga ko’ra, kanaldan gidrat qobig’i bilan birgalikdagi radiusi pora radiusiga teng keladigan ionlar yaxshi o’tadi. Bunday holda, kanal devori o’tuvchi ion bilan ta’sirnashib, uning gidrat qobig’ini to’niqnaydi va ion suvni eritmadan membranaga o’tadi.

Membrananing ion tannovchannigini tavsifnash maqsadida, ko’pincha Gondman- Xodjkin-Kas o’zgarmas maydon yendashuviga asosnanib hisoblab topinadigan singdiruvchannik koeffisiyentlari ishlatinadi. Ko’pchinik biologik faol birikmalar kanal hosil qinish xossasiga ega. Zoo- va fitotoksillar, dori moddalar, pestisidlar va boshqalar shular jumlasidandir. Masalan, qora qurt zaharida oqsil­natrotoksin bo’lib, u nerv tolalariga ta’sir etganda, membranada Sa²⁺ ga o’tkazuvchan ion kanallari paydo bo’ladi. Natijada nerv uchlarida Sa²⁺ ko’payib, mediator sekresiyananishi kuchayadi. Bunday hol hatto shunday darajaga yetib boradiki, oqibatda sinapslardagi medi­atorlar tugab, ular endi nerv impunsini o’tkaza onmaydigan bo’lib qoladi.