Нефть ва газни қайта ишлаш жараёнлари ва ускуналари Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги олий ўқув юртлари бакалавриатининг «Нефть ва нефть-газни қайта ишлаш технологияси»

6.1. УМУМИЙ ТУШУНЧАЛАР

Технологик жараёнларни мақбул режим билан олиб боришда қаттиқ донадор материалларни синфлаш ва аралаштириш, тайёр маҳсулотларни маълум навларга ажратишда эса саралаш жараёнлари муҳим аҳамиятга эга.

Бўлак ва доналарнинг ўлчамига кўра қаттиқ материалларни маълум гуруҳларга ажратиш синфлаш деб аталади. Қаттиқ донадор материалларни синфлаш жараёни асосан икки хил усул билан амалга оширилади: 1) механик усул – катта сим ғалвир ёрдамида синфлаш; 2) гидравлик усул – сув ёки ҳавода бир хил чўкиш тезлигига эга бўлган доналарни гуруҳларга ажратиш орқали синфлаш. Қаттиқ материал доналари аралашмасини ҳаво муҳитида ажратиш сепарация деб юритилади.
Қаттиқ сочилувчан материалларни турли усуллар (механик, пневматик ва ҳоказо) ёрдамида аралаштириш технологик жараёнларни бир меъёрда олиб бориш ва жадаллаштириш имкониятларини яратиб беради.
Синфлаш ва аралаштириш қаттиқ материалларни қайта ишлаш учун тайёрлашда ёрдамчи жараёнлар ҳисобланса, саралаш эса тайёр маҳсулотларни тегишли навларга ажратишга қаратилган бўлиб, мустақил жараёнлар қаторига киради. Айрим шароитларда қаттиқ материалларни майдалаш жараёнидан кейин синфлаш амалга оширилади.

6.2. МЕХАНИК УСУЛ БИЛАН СИНФЛАШ

Доналарнинг ўлчамига кўра сочилувчан материалларни механик куч таъсирида бир ёки бир неча катта сим ғалвирлар ёрдамида гуруҳларга ажратиш синфлаш деб аталади. Катта сим ғалвирли ускуналарнинг асосий иш органи вазифасини симли элаклар, тешикли пўлат листлар ёки панжаралар бажаради. Масалан, симли элаклар квадрат ёки тўғри бурчакли тешиклар (ўлчамлари 0,4÷100 мм) бўлган тўрлардан тайёрланади. Қалинлиги 3÷12 мм бўлган пўлат листларда диаметри 5÷50 мм атрофида бўлган тешиклар очилган бўлади.
Механик куч таъсири билан синфлашда икки хил маҳсулот ҳосил бўлади: 1) элакдан ўтган доналар (ёки элак остидаги маҳсулот); 2) элак устида қолган доналар (элак устидаги маҳсулот). Сим ғалвирли ускуналарнинг иши 2 та кўрсатгич билан баҳоланади: 1) самарадорлик; 2) иш унумдорлиги.
Материал доналарини иккидан ортиқ синфларга ажратиш керак бўлган пайтда кўп маротабали сим ғалвирдан ўтказиш усулларидан фойдаланилади (6.1-расм): 1) тешикларининг ўлчами борган сари ортиб борадиган, кетма-кет



6.1-расм. Сочилувчан қаттиқ материалларни катта сим ғалвир билан элаш усуллари:
а-доналар ўлчамининг ошиб боришига асосланган усул; б-доналар ўлчамининг камайиб боришига асосланган усул; в-мураккаб усул.

жойлашган элаклар қаторидан фойдаланиш (доналар ўлчамининг ортиб боришига асосланган усул); 2) тешикларининг ўлчамини тепадан пастга қараб камайтириб, элакларни устма-уст жойлаштириш (доналар ўлчамининг камайиб боришига асосланган усул); 3) мураккаб усул.

Катта сим ғалвирли ускуналар 2 турга бўлинади: қўзғолмас ва қўзғолувчан. Элак юзасининг шаклига кўра ускуналар икки хил – текис ва цилиндрсимон юзали бўлади. Бундай ускуналар горизонтал ёки қия жойлашган ҳолатда ҳам бўлиши мумкин.
Битта барабанли сим ғалвирли ускунанинг схемаси 6.2 а-расмда кўрсатилган. Ушбу ускуна цилиндрсимон ёки кўп қиррали шаклга эга бўлган ва деворларида тешиклари бор барабан 2, уни айлантирувчи узатма 3 ва таянч роликлари 4 дан иборат. Дастлабки материал (I) тарнов 1 орқали барабаннинг ички қисмига берилади. Барабан марказий вал ёрдамида айланган пайтда сочилувчан материал пастга қараб силжийди. Барабан горизонтга нисбатан





6.2-расм. Барабанли сим ғалвирли ускуналарнинг схемалари:
а-битта ғалвирли: 1-дастлабки материални бериш учун тарнов; 2-барабан; 3-узатма мосламаси; 4-таянч ролиги; б-ғалвирларнинг кетма-кет жойланиши; в-ғалвирларнинг марказий ўққа параллел жойланиши. Оқимлар: I-дастлабки материал; II-катта ўлчамли фракция; III,IV,V-заррачаларнинг ўлчами кичрайиб борадиган фракциялар.

4-7⁰ билан жойлаштирилган бўлади. Ўлчами цилиндрсимон тешиклардан кичик бўлган доналар элак остидаги маҳсулот сифатида (Ш) ажратилади. Ўлчамлари сим ғалвир тешикларидан катта бўлган доналар элак устидаги маҳсулот сифатида (П) барабаннинг пастки қисмидан ажралиб чиқади.

Материални бир неча фракцияларга ажратиш зарур бўлган пайтда турли ўлчамдаги ғалвирлардан иборат бўлган барабанлар ишлатилади. Ғалвирлар кетма-кет (6.2 б – расм) ёки марказий ўққа нисбатан параллел (6.2 в – расм) ҳолатда жойлаштирилган бўлади.
Барабанли сим ғалвирли ускуналарнинг асосий афзаллиги: конструкциясининг оддийлиги ва бир меъёрда ишлаши. Камчиликлари: катта жойни эгаллайди; иш унумдорлиги кам; самарадорлиги паст. Ушбу камчиликларнинг борлиги сабабли, саноатда уларнинг ўрнига тебраниб турувчи ва вибрацион сим ғалвирли қурилмалар ишлатилади.
6.3-расмда тебраниб турувчи сим ғалвирли ускунанинг схемаси келтирилган. Текис юзали ғалвир эксцентрик ёрдамида тебраниб туради. Ўлчами ғалвир тешикларининг ўлчамидан кичик бўлган доналар ғалвирдан ўтиб, элак остидаги маҳсулот сифатида ажралади. Ўлчами ғалвир тешикларидан катта бўлган доналар ғалвирнинг ўнг томонидан элак устидаги маҳсулот сифатида ажралиб чиқади.



6.3-расм. Тебранучи сим ғалвирли ускунанинг схемаси:
1-экцентрик; 2-қобиқ; 3-таянч устуни.

Тебраниб турувчи сим ғалвирли ускунанинг афзаллик томонлари: иш унумдорлиги ва самарадорлиги барабанли ускуналарга нисбатан юқори, ихчам, ишлатиш қўлай; материалнинг майдаланиш даражаси кам. Камчиликлари: конструкцияси турғун ҳолатда эмас; таянч устунлари тезда ишдан чиқиб туради.

Саноатнинг турли соҳаларида вибрацион сим ғалвирли ускуналар кенг қўлланилади. Бундай ускуналар вибраторнинг ишлаш принципига кўра инерцион ва электромагнитли бўлиши мумкин. Вибрацион ускуналар бир қатор афзалликларга эга: иш унумдорлиги ва самарадорлиги юқори; элак тешикларининг майда доналар билан тўлиб қолиши кам; ихчам; элакларни алмаштириш осон; энергия сарфи нисбатан кам.