Nacionalna strategija održivog korišĆenja prirodnih resursa I dobara

5.2.5. Ostali tipovi uzgojnih sistema

U kaveznim sistemima, ima ih oko 10, proizvodi se oko 400 tona ribe od čega 10% dužičaste pastrmke, 89% šarana i 1% soma. Funkcionisanje ovih uzgojnih sistema neredovno je i često kratkoročne prirode (1-2 proizvodna ciklusa). Produktivnost proizvodnje dužičaste pastrmke je oko 15 kg/m³, dok za šarana varira u rasponu 20-60 kg/m³. Površina ograđenih, ili pregrađenih delova prirodnih i antropogenih voda koje se koriste u svrhu uzgoja je mala i ukupno iznosi oko 10 ha; glavna vrsta u uzgoju je šaran. Ribnjak namenjen proizvodnji jesetarskih vrsta u državnoj svojini neaktivan je preko 15 godina zbog neodgovarajućih tehničko-tehnoloških svojstava, nerešenih svojinskih odnosa i neuspešnog vođenja, a njegovi kapaciteti za proizvodnju jesetarske mlađi i uzgoj mlade i odrasle ribe, kao i prerađivački kapaciteti u zapuštenom su ili ruševnom stanju. Drugi, privatni ribnjak namenjen proizvodnji jesetarskih vrsta predstavlja kombinaciju protočnih betonskih bazena u zatvorenom prostoru i otvorenog protočnog ribnjaka površine oko 2 ha. Napaja se vodom iz Dunava i iz bunara. Njegov nasad je sa oko 1 000 primeraka ruske jesetre (Acipenser gueldenstaedti) starosti 3+ i 4+, oko 1 500 primeraka juvenila morune (Huso huso) starosti 3+ i 4+ i 4 matična mužjaka morune 2005. godine u međuvremenu smanjen zbog ograničenog prostora i problema sa napajanjem vodom i električnom energijom. Ribnjak od izgradnje, u drugoj polovini devedesetih godina XX veka, još uvek nije ustanovio tehnološki ciklus proizvodnje jesetarskih vrsta. Od prerađivačke infrastrukture poseduje savremeni klanični objekat za ekstrakciju i proizvodnju jesetarskog kavijara.

5.2.5.1. Sekundarna i tercijarna obrada proizvoda akvakulture

Domaća prerada ribe (filetiranje, dimljenje i konzerviranje, izrada kavijara) u proizvode gotovo i da ne postoji i pored postojanja infrastrukture. Dve postojeće klanice koje mogu da obrađuju jesetarske vrste i proizvode kavijar koji je moguće izvesti nisu u funkciji iz objektivnih razloga (moratorijum ribolova jesetrovki od 2006. godine), ali i zbog stalne pretnje ispoljavanja nelojalne konkurencije, dok treće takvo postrojenje duže od decenije nije u funkciji. Jedino industrijsko postrojenje za preradu i konzerviranje ribe u vidu paštete proizvodi vrlo male, zanemarljive količine tog proizvoda zbog nedostatka sirovina uzrokovanog neorganizovanim otkupom ulova privrednih ribara. Dimljenje filetirane dužičaste pastrmke uglavnom se vrši u postrojenjima i u obimu koji su više zanatski nego industrijski i koji podmiruju samo mali deo verovatnih potreba za ovim proizvodom široke potrošnje, što određuje trenutno neopravdano visoku cenu tog proizvoda na domaćem tržištu.

Pored ovoga, kad su u pitanju primarni proizvodi, struktura i asortiman tržišno plasirane dužičaste pastrmke i šarana su konvencionalni i tradicionalni, sa prosečnim veličinama neočišćene dužičaste pastrmke od 200 - 300 g i prosečnim šaranima od 2 - 3.5 kg iz trogodišnjeg uzgojnog poluintenzivnog ciklusa. Ti artikli iz domaće akvakulturne proizvodnje predstavljaju preko 95% ukupne tržišne ponude.

5.2.6 Uticaj na životnu sredinu

Može se reći da je, pri dosadašnjem stepenu korišćenja vodnog resursa, ukupan negativan uticaj gajenja riba na stanje životne sredine bio relativno mali. Bazenski pastrmski ribnjaci koji se snabdevaju vodom I klase i svi kavezni ribnjaci nakon korišćenja ispuštaju u recipijentni ekosistem vodu lošijeg kvaliteta, jer se proizvodnja obavlja bez ikakvog tretmana (sedimentacija ili prečišćavanje) iskorišćene vode. Trenutno relativno mali negativan uticaj pod takvim proizvodnim okolnostima ima trend porasta sa nastojanjem da se vodni resurs dodatno i u potpunosti iskoristi za proizvodnju dužičaste pastrmke izgradnjom većeg broja ribnjaka duž jedne vode pogodne za to, odnosno kao i celogodišnjim ciklusom intenzivne proizvodnje u kaveznim sistemima. Zadatak za budući period je revizija politike integralnog upravljanja vodnim resursima kroz zahtevanje tretmana iskorišćene vode (konstrukcija bazena - taložnika za taloženje nepojedene hrane i fecesa ili korišćenje filtera) i uvođenje i sprovođenje zakonski ustanovljene procedure procene uticaja na životnu sredinu, kako bi se postigla maksimalno moguća zaštita recipijenta kao prirodnog ekosistema.

Za razliku od pastrmskih ribnjaka, na šaranskim ribnjacima koristi se voda II klase kvaliteta, koja često sadrži suspendovane materije. Ribnjak sa poluintenzivnom proizvodnjom i prosečnom produkcijom od oko 1000 kg/ha predstavlja sedimentacioni bazen. Kao posledica, voda na izlazu iz ribnjaka često je boljeg kvaliteta od ulazne (posebno ukoliko se razmatraju smanjene količine sedimenata i nutrijenata). Negativni uticaj na sredinu, tj. na recipijente, vezan je za relativno kratkotrajni period završetka proizvodnog ciklusa kad se ribnjak priprema za izlov i kada se voda ispušta u recipijent. Ovaj period, međutim, vezan je za jesenju sezonu kada su povišene vode recipijenata što ublažava ovaj negativan uticaj.

Očekuje se da samo u Banatu oko 100 000 ha površina bude prevedeno u šaranske ribnjake. Izgradnjom novih ribnjačkih površina na posebno značajnim ekosistemima kao što su slatine i močvare postoji opasnost od gubitka takvih jedinstvenih staništa i ekosistema, čime bi se štetno uticalo na ekosistemski i specijski diverzitet. Stoga je za izgradnju toplovodnih ribnjaka bolje koristiti poljoprivredne površine slabije plodnosti. Svako buduće planiranje izgradnje novih ribnjačkih površina neophodno je da bude potkrepljeno procenom uticaja na životnu sredinu, kao jednim od ključnih instrumenata u procesu donošenja konačne odluke.

Unos alohtonih vrsta riba (manje drugih akvatičnih organizama) radi akvakulturnog uzgoja iz ranijih perioda doveo je do aklimatizacije i naturalizacije brojnih vrsta riba bez odgovarajućeg ekonomskog efekta (cverglani, babuške) ili sa efektima koji su kontradiktorni (beli amur, tolstolobici), kao i vrsta riba koje su neplanirano, a nepažnjom unošene u ribnjačke objekte, a iz njih u prirodne ekosisteme kopnenih voda. U zadnjih deset godina evidentan je pritisak da se u akvakulturu uvedu nove alohtone vrste, od kojih neke (npr. afričko-azijski som-šetač) imaju osvedočeno invazivni karakter u područjima gde su dosad unesene. Stoga je neophodno svaki unos nove, alohtone vrste u akvakulturu potkrepiti analizom uticaja vrste čiji se unos u akvakulturu želi na životnu sredinu pre nego što to bude dozvoljeno, sa primenom procene rizika od naturalizacije i invazivnog potencijala date vrste prema jasno ustanovljenim protokolima.

6. VODNI RESURSI

Vodni resursi jesu sve površinske i podzemne vode po količini i kvalitetu (Zakon o vodama, "Službeni glasnik RS", broj 30/10). Prirodni resursi kao obnovljive ili neobnovljive geološke, hidrološke i biološke vrednosti koji se, direktno ili indirektno, mogu koristiti ili upotrebiti, a imaju realnu ili potencijalnu ekonomsku vrednost (Zakon o zaštiti životne sredine).

6.1. Prirodni činioci

6.1.1. Osnovne klimatske karakteristike i pokazatelji vezani za bilans voda

Padavine predstavljaju najznačajniju komponentu vodnog bilansa. Prosečne padavine na teritoriji Republike Srbije iznose 734 mm, odnosno 64,86 x 10⁶ m³. Vodni bilansi su nepovoljni: godišnja evapotranspiracija iznosi 553 mm (48,83x10⁶ m³), za oticaje preostaje samo 181 mm (Izvor iz Prostornog Plana Republike Srbije, 2010).

U ravničarskim delovima se konstatuje generalna tendencija smanjenja padavina od zapada ka istoku. Najmanje godišnje količine padavina su registrovane u dolinama reke Sitnice, Južne i Velike Morave i na teritoriji AP Vojvodine. Količinu padavina ispod 800 mm/god imaju svi niži delovi Republike Srbije, kao i donji tok reke Drine. Sa povećanjem nadmorske visine povećavaju se godišnje sume padavina. U planinskim regionima Srbije vertikalni gradijent padavina se kreće od 25-40 mm/100 m.

Evapotranspiracija na celoj teritoriji Srbije, ocenjena je direktnom bilansnom metodom, a kontrola rezultata izvršena je primenom WatBal modela koji je korišćen u projektu "Vodni bilans u slivu Dunava", decembar 2006. godine, a u okviru Međunarodnog hidrološkog programa. Za model su korišćeni podaci o srednjim mesečnim padavinama, temperaturama i vlažnosti vazduha sa 57 klimatoloških stanica i podaci o srednjim mesečnim proticajima za izlazne profile 17 podslivova, a za period 1961-1990. godine. Prosečna vrednost godišnje sume evapotranspiracije za teritoriju Republike Srbije iznosi 558 mm/godine.

6.1.2. Površinske vode

Prosečan proticaj (Q) predstavlja karakteristiku vodnog režima koja ukazuje na vodnost određenog slivnog područja. Raspoložive količine prirodnih površinskih voda za teritoriju Republike Srbije određene su osnovu prosečnih višegodišnjih proticaja za 155 hidroloških stanica.

Vremenska raspodela proticaja prikazana je grafički na Slici 6.1. u formi unutargodišnjih raspodela proticaja za veće vodotoke u Srbiji. Dunav na ulazu u našu zemlju je najvodniji u periodu juni-juli, a najsiromašniji vodom u periodu oktobar-novembar. Na izlazu iz zemlje najvodniji je u periodu april-maj, a najsiromašniji u periodu septembar-novembar. Tisa je najbogatija vodom tokom proleća, a najsiromašnija tokom dugotrajnog perioda avgust-novembar. U pogledu rasporeda vodnosti Sava je najvodnija u prolećnom i zimskom periodu, dok je letnji period izrazito sušan. Drina je najbogatija vodom tokom perioda april-maj, a najsiromašnija u periodu avgust-septembar. Manji vodotoci su najvodniji u prolećnim mesecima (mart-april), dok su najsušniji u jesenjem periodu. Generalni zaključak je da su režimi voda reka na teritoriji Srbije prostorno i vremenski veoma heterogeni. Tabela 6.1. Numerički pokazatelji prosečnih višegodišnjih proticaja sa odgovarajućim specifičnim oticajima

Reka	Vodomerna stanica	F (km^2)	Qmin, 95% (m^3/s)	qmin (l/s/km^2)	(m^3/s)	q (l/s/km^2)	Qmax, 1% (m^3/s)	qmax (l/s/km^2)
Dunav	Bezdan	210.250	837	3,98	2.263	10,76	7.324	34,83
Dunav	Veliko Gradište	570.375	1.800	3,16	5.446	9,55	16.114	28,25
Tisa	Novi Bečej	145.415	123	0,84	766	5,27	3.867	26,59
Sava	S. Mitrovica	87.966	285	3,24	1.532	17,41	6.407	72,84
Drina	Radalj	17.493	54,8	3,14	371	21,19	5,831	333,34
Lim	Prijepolje	3.160	12,4	3,91	79,0	24,99	1.179	373,10
Kolubara	Slovac	995	1,04	1,05	9,47	9,52	337	338,29
Vel. Morava	LJ. Most	37.320	35,2	0,94	230	6,16	2.465	66,05
Zap. Morava	Jasika	14.720	15,0	1,02	106	7,21	1.871	127,10
Ibar	Lop. Lakat	7.818	9,91	1,27	57,0	7,29	1.467	187,64
Juž. Morava	Mojsinje	15.390	11,5	0,75	96,6	6,27	2.144	139,31
Beli Drim	Kpuz	2116	1,46	0,69	24,4	11,50	959	453,40

 

Slika 6.1. Unutargodišnji režimi proticaja za odabrane reke

Male vode su od interesa za sve vodoprivredne grane, a posebno je od značaja za zaštitu kvaliteta voda. Kvantitativni pokazatelj malih voda, minimalni srednje mesečni proticaj 95%-ne obezbeđenosti (Q) zajedno sa specifičnim oticajima qmin, prikazani u Tabeli 1, ukazuju na veliku prostornu heterogenost u formiranju malih voda na teritoriji Republike Srbije. Najveću izdašnost u sušnom periodu ima uzvodni deo reke Drine.

Velike vode merodavnih trajanja T=100 godina (Q max 1%) i njihovi specifični oticaji (q max), dati u Tabeli 1. ukazuju, takođe, na veliku prostornu heterogenost. Najveću specifičnu izdašnost u formiranju velikih voda ima sliv Belog Drima, zatim slede slivovi Drine i Kolubare, a najnižu imaju reke Tisa, Dunav, Sava i Velika Morava.

Na osnovu proračuna vodnog bilansa na teritoriji Srbije prosečne višegodišnje padavine iznose 65×10⁹ m³ vode. Od ove količine otiče samo 25%, odnosno oko 16x10⁹ m³. Ostatak od 553 mm (48,83x10⁶ m³), se putem evapotranspiracije vraća u atmosferu, odnosno troši se na povećanje biljne proizvodnje (Prema Prostornom planu Republike Srbije, 2010).

Pored naznačenog, prekograničnim vodotocima dotiče na teritoriju Srbije još oko 162,5x10⁹ m³ vode, pa je ukupan raspoloživi vodni potencijal na ovom prostoru oko 178,5x10⁹ m³. Prema Crnom moru otiče oko 176×10⁹ m³, prema Jadranskom moru oko 2x10⁹ m³, a prema Egejskom moru oko 0,5x10⁹ m³.

Osnovni elementi bilansa sopstvenih površinskih voda na pojedinim slivnim površinama, odnosno vodotocima na teritoriji Srbije dati su u tabeli br. 2. Gledano po regionima, oticanje je najmanje u Vojvodini - ispod 10% ionako niskih padavina, a najveće u slivu Lima i Belog Drima, gde prelazi 45%.

Tabela 6.2. Osnovni elementi bilansa sopstvenih površinskih voda na teritoriji Srbije

Broj	Reka	F (km^2)	Pb (mm)	Q (m^3/s)	Pn (mm)	Pi (mm)	q (l/skm^2)	η (%)
1	Vojvodina	21853	613	28.81	42	571	1.32	6.77
2	Drina	3623	858	29.42	256	602	8.12	29.8
3	Kolubara	5445	746	24.92	144	602	4.58	19.3
4	Donji Dunav	3608	790	22.46	196	594	6.23	24.8
5	Timok	4751	737	33.50	222	515	7.05	30.1
6	Lim	3119	810	39.25	396	414	12.58	48.9
7	Z. Morava	16003	794	126.68	249	545	7.92	31.40
8	J. Morava	15752	658	102.15	204	454	6.48	31.04
9	V. Morava	9349	707	36.14	122	585	3.87	17.22
10	Beli Drim	4858	919	65.44	424	495	13.47	46.2
Srbija		88361	732	508.8	182	550	5.76	25.0

Simboli u Tabeli 2. označavaju sledeće: F- površina sliva, Pb - bruto padavine, Q - prosečni višegodišnji proticaj, Pn - sloj oticaja, Pi - evapotranspiracija, q - specifični oticaj, η -koeficijent oticaja

Kvalitet

Kada je u pitanju zagađenje voda u Republici Srbiji, ključne izvore zagađenja predstavljaju netretirane industrijske i komunalne otpadne vode, drenažne vode iz poljoprivrede, ocedne i procedne vode iz deponija, kao i zagađenja vezana za plovidbu rekama i rad termoelektrana. Kanalizaciju ima 46% stanovništva. U Republici Srbiji je oko 75% gradskog stanovništva povezano na javni kanalizacioni sistem, dok taj pokazatelj iznosi samo 9% za seosko stanovništvo. Samo 5,3% komunalnih otpadnih voda se tretira pre ispuštanja. Sliv reke Dunav prima oko 80% industrijskih otpadnih voda zemlje.

Prema podacima iz Vodoprivredne osnove Republike Srbije (2002. godine), procenjeno je da je ukupna emisija suspendovanih materija u recipijentima iznosila 1.549.531 kg/dan, odnosno, 12.301.223 ekvivalentnih stanovnika (ES). Ukupna emisija azota iznosila je 111.374 kg/dan, a ukupna emisija fosfora iznosila je 36.764 kg/dan (Tabela 6.3.).

Tabela 6.3. Ukupna emisija zagađenja po vrstama otpadnih voda u Srbiji

Vrste otpadnih voda	Ispuštanje otpadnih voda (000 m^3/dan)	Suspend. materije (kg/dan)	Populacioni ekvivalent (PE)	Ukupni azot (kg/dan)	Ukupni fosfor (kg/dan)
Komunalne otpadne vode	1.016	269.242	4.874.209	48.663	14.623
Industrijske (preovlađuju biorazgradive materije)	997	802.846	6.814.743	16.918	5.377
Industrijske (preovlađuju neorganske materije)	1.096	477.443	612.285	45.793	16.764
UKUPNO	3.110	1.549.531	12.301.223	111.374	36.764

Izvor: Vodoprivredna osnova Republike Srbije, 2002.

Procenjuje se da iz deponija (odlagališta otpada) u Srbiji nastane 890.000 m³ procednih voda koje sadrže oko 41.590 tona organskog i neorganskog zagađenja, 389 tona azota i 426 tona fosfora, kao i teške metale kao što je bakar, cink, nikl i hrom.

U oblasti voda, redovnim statističkim istraživanjima u godišnjoj periodici, prikupljaju se podaci o zahvatanju i načinu korišćenja podzemnih, izvorskih i površinskih voda, vrsti prečišćavanja i ispuštanju otpadnih voda prema mestu nastanka i ispuštanja. Podaci se odnose na količine voda koje se koriste iz sopstvenog vodozahvata (industrija i poljoprivreda - navodnjavanje) i iz javnih vodovoda (domaćinstva, preduzeća i ustanove), kao i na količine ispuštenih otpadnih voda (iz industrije i kanalizacionih sistema). Tehnički podaci o sistemima za navodnjavanje i podaci o nastalim štetama od uticaja voda prikupljaju se u trogodišnjoj periodici. Statistička istraživanja su samo delimično usklađena sa Okvirnom direktivom za vode (Directive 2000/60/ EC).

Kvalitet površinskih voda u Srbiji je nezadovoljavajući. Primeri veoma čiste vode - klase I i I/II - su veoma retki i nalaze se u planinskim područjima, na primer, duž reke Đetinje, Rzava, Studenice, Moravice i Mlave u centralnoj Srbiji. Najzagađeniji vodotokovi su Stari i plovni Begej, kanal Vrbas-Bečej, Toplica, Veliki Lug, Lugomir, Crni Timok i Borska reka. Kvalitet voda je posebno ugrožen nutrijentima i organskim i neorganskim zagađenjem (usled ispuštanja netretiranih otpadnih voda i drenažnih voda iz poljoprivrede) pored velikih gradova (Beograda, Novog Sada i dr.). Pad kvaliteta vode se donekle pripisuje prekograničnom zagađenju voda koje ulaze u Srbiju. Reka Tisa ulazi u Srbiju kao reka III klase, a reka Begej ulazi u Srbiju kao reka IV klase. Prekogranične reke su zagađene nutrijentima, naftom, teškim metalima i organskim materijama.

Pored velikog zagađenja, kvalitet Dunava ostaje unutar klase II- III, uglavnom zahvaljujući velikom kapacitetu razblaživanja. Izgradnjom brane i formiranjem akumulacije na Dunavu i HEPS Đerdap, nastao je niz negativnih uticaja na životnu sredinu, kao što je istaložavanje nanosa. Pritoke unose oko 20 miliona m³ sedimenata svake godine. Toksične zagađujuće materije, ispuštene iz velikih industrijskih centara (Novog Sada, Pančeva, Smedereva, Beograda) i otpadne vode iz zemalja koje se nalaze uzvodno, opterećene kako organskim zagađenjem tako i teškim metalima, zadržavaju se u akumulacionom Đerdapskom jezeru.

Kanal Dunav-Tisa-Dunav i sekundarni irigacioni i transportni kanal i u AP Vojvodini su veoma zagađeni, usled ispuštanja neprečišćenih industrijskih i komunalnih otpadnih voda i drenažnih voda iz poljoprivrede.

Monitoring i kontrolu kvaliteta voda vrši Republički hidrometerološki zavod Srbije (RHMZ). Monitoring i kontrola kvaliteta vode se sprovodi kroz uzorkovanje i fizičko-hemijske analize voda na terenu, fizičko-hemijske, hemijske, biološke i radiološke analize voda u laboratoriji, i uzorkovanje, fizičko-hemijske i hemijske analize sedimenta.

Nacionalna mreža stanica u kojima se obavlja sistematski monitoring (analiza i kontrola kvaliteta površinskih i podzemnih voda, i sedimenta), vanredni monitoring i monitoring kvaliteta voda vodotoka koji čine ili su presečene državnom granicom obuhvata 134 lokacije na rekama i kanalima, 33 izvorišta, 4 jezera i 25 akumulacija i 68 pijezometara. Laboratorija za životnu sredinu RHMZ-a je akreditovala svoj rad u skladu sa standardom SRPS ISO/IEC: 17025:2006.

Sistematski monitoring količina i kvaliteta površinskih voda je neadekvatan, dok je monitoring količina i kvaliteta podzemnih voda ograničen i vremenski i prostorno, što se naročito odnosi na komplekse dubljih izdani. Program sistematskog ispitivanja kvaliteta voda donosi Vlada, a izvršava ga Republički hidrometeorološki zavod.